Microsoft Word 127b2635c69e0ccce220d54f0a4d206a612d9bae85273c7ad237f9e445cb2da1

5-jadval.  

Rivojlangan mamlakatlar G’aznachilik yagona hisobraqami tuzilishi

79

 

 

Mamlakatlar 

 

 

G’aznachilik yagona hisobraqami tuzilishi 

Avstraliya 

Yagona hisobraqam 

Frantsiya 

Yagona hisobraqam, hududiy hisobraqam 

Germaniya 

Yagona hisobraqam, hududiy xisobraqam 

Yaponiya 

Yagona  hisobraqam.  U  bir  vaqtning  o’zida  davlat boshqaruvi 

organlari  bilan  bog’liq  bo’lgan  moliya  muassasalariga  xizmat 

ko’rsatadi 

Angliya 

Yagona hisobraqam 

AQSh 

Yagona hisobraqam, tijorat banklaridagi g’aznachilik, soliq va 

ssuda hisobraqamlari 

                               

79

 Eshnazarov T. G’aznachilikning yagona hisobvaragi: nazariya va amaliyot. \\ Moliya. 2009 yil.  1-son. 43 bet. 

 

---

240 

 

          

        Ko’rib  chiqilayotgan  mamlakatlar  g’aznachiligining  institutsional  asoslarini 

o’rganishda  qanday  byudjet  masalalariga  javob  berishini  va  byudjet  ijrosini  kim 

nazorat qilishini aniqlab olishimiz lozim. Bu borada Angliyaning amaldagi modeli 

e’tiborni  tortadi.  Mamlakatda  g’aznachilik  byudjet  masalalarining  barcha 

jihatlariga  javob  beradi,  kadrlar  masalalari  bilan  shug’ullanadi,  byudjet  ijrosi 

bo’yicha  nazoratni  tashkil  etish,  shuningdek,  mavjud  resurslar  boshqaruvi 

jarayonini ham o’z ichiga oladi. 

Tadqiqot jarayonida o’rganilgan davlatlarning barchasida moliyaviy aktivlarni 

boshqarish  siyosati  tarmoq  departamentlari,  boshqarmalari  va  vazirliklari 

tomonidan  amalga  oshiriladi.  Mazkur  davlatlarda  byudjet  ijrosi  quyidagilarni 

nazarda tutadi: 

 soliqlar va boshqa tushumlarni yig’ishni; 

 bank bilan o’zaro aloqani (tushumlarni bank orqali yig’ishda); 

 daromad tushumlari nazoratini; 

 turli  darajadagi  davlat  boshkaruv  organlari  o’rtasida  tushumlarni 

taqsimlashini. 

AQSh va Avstraliyada davlat byudjeti daromadi ijrosida g’aznachilik faol rol 

o’ynaydi.  U  o’zining  soliq  va  bojxona  boshqarmalari  orqali  bank  tizimi  bilan 

o’zaro aloqada bo’lib, barcha soliq va bojxona bojlarni yig’ishga javob beradi. 

G’aznachilik  Avstraliyada  soliq  boshqarmasi  soliqlar  to’lovlari  bo’yicha 

tushumlarni  ta’minlaydi.  Angliya  va  Frantsiyada  g’aznachilik soliqlar  va  bojxona 

to’lovlarini  yig’ishda  ishtirok  etmaydi.  U  faqatgina  jamlanma  fondga  va 

g’aznachilikning yagona hisobraqamiga kelib tushgan jami tushumlarni kuzatadi. 

Byudjetning  xarajat  bo’yicha  ijrosida  AQSh,  Avstraliya  va  Angliya 

g’aznachiligi  passiv  rol  o’ynaydi.  Bunda  byudjet  assignovaniyalari  doirasida 

to’lovlarni  va  nazoratni  tarmoq  departamentlari  amalga  oshiradi.  Frantsiyada 

byudjetning  xarajat  qismi  bo’yicha  nazoratni  Byudjet  direktorati  olib  boradi. 

Fikrimizcha,  byudjetning  joriy  holatida,  agar  xarajatler  xuddi  majburiyatlar  va 

---

241 

 

to’lov 

topshiriqnomalarini 

kabul  qilish, 

to’lovlarni 

amalga 

oshirish 

bosqichlaridagidek qattiq nazorat qilinsa, maqsadga muvofiq bo’ladi.  

G’aznachilikni  struktura  sifatida  byudjet  ijrosi  bilan  bog’liq  holda  ko’rib 

chiqishda  quyidagilarni  ta’kidlash  kerak:  g’aznachilik  byudjet  ijrosi bilan  bog’liq 

masalalarga  to’g’ridan-to’g’ri  aralashmaydi,  u  faqatgina  byudjet  muassasalariga 

dasturlarni  amalga  oshirish  uchun  mablag’  ajratadi  yoki  byudjet  ijrosi  jarayonida 

ancha  faol  ishtirok  etishi  mumkin.  Masalan,  u  majburiyatlar  chegaralarini 

o’rnatishga  va  xarajatlar  to’lovini  yoki  oldindan  belgilangan  mezon  asosida  aniq 

xarajatlarni ishlab chiqishga ruxsat berish hukuqiga ega. 

G’aznachilikka  moliyaviy  boshqaruv  bo’yicha  asosiy  majburiyatlar 

yuklatilgan. Mablag’larni boshqarish uning muhim va asosiy faoliyati hisoblanadi. 

U  hukumatning  hisobraqamiga  barcha  tushumlar  va  to’lovlarni  shuningdek, 

tushumlarni  yig’ish  jarayonidagi  operatsion  faoliyatni  va  to’lovlarni  amalga 

oshirish  jarayoni  nazoratini  ta’minlaydi.  AQSh  va  Angliyada  g’aznachilik 

buxgalteriya  hisobi  metodikasini  o’rnatadi,  umumiy  hisob,  muassasalarga 

yo’riqnoma,  oylik  va  yillik  moliyaviy  hisobotlarni  tayerlash  uchun  javob  beradi. 

Ko’rib chiqilgan davlatlarning barchasida g’aznachilik ichki nazorat va audit bilan 

shug’ullanadi. 

Sanoati  rivojlangan  mamlakatlar  (AQSh.  Angliya,  Frantsiya,  Germaniya  va 

boshkalar)  g’aznachilik  tizimi  tahlili  shuni  ko’rsatadiki,  G’YaHni  Markaziy 

bankda  ochish  g’aznachilikni  tashkil  etishning  asosiy  talablaridan  biridir.  Milliy 

bankda  G’YaHidan  foydalanish  davlatning  bo’sh  turgan  mablag’larini  bir  joyga 

yig’ish,  ulardan  samarali  foydalanish,  nakd  pul  oqimlarini  boshqarish  va  kassa 

to’lovlarini  vaqtida  hech  qanday  majburiyatlar  jalb  qilmasdan  amalga  oshirish 

imkonini beradi. 

Rossiyada  Rossiya  Federatsiyasi  Prezidenti  tomonidan  2008  yildan  boshlab 

“Axborotlashgan  Jamiyatni  rivojlantirishi  Strategiyasi”  joriy  etilmoqda.  Mazkur 

strategiyani  maqsadi  Rossiya  Federatsiyasining  iqtisodiy,  ijtimoiy,  siyosiy 

madaniy  va  diniy  jihatdan  jamiyatini  rivojlantirish,  aholining  turmush  darajasini 

---

242 

 

oshirish,  davlat  boshqaruv  tizimi  zamonaviy  axborot  va  telkommunikatsiya 

texnologiyalarini ko’llash orqali takomillashtirishdir. 

Kanadada  «Elektron  xukumat»  asosiy  vazifasi  xarajatlarni    o’z  vaqtida 

moliyalashtirish  va  byudjet  mablag’laridan  foydalanishda  samaradorlikka 

erishishdan  iborat.  Shuning  uchun  bu  borada  taraqqiy  etgan  mamlakatlar, 

jumladan,  Kanadada  joriy  etilgan  «Elektron  xukumat»  axborot  tizimini  o’rganish 

muhimdir.  O’zbekiston  uchun  Kanadaning  «Elektron  hukumat»  tajribasini 

o’rganishning  ahamiyati  katta.      «Elektron  hukumat»ni  tuzish  uchun  Kanada 

hukumati tomonidan 2000 -2006 yillarda 34ta vazirlik va idoralar qamrab olingan. 

Dasturining asosiy yo’nalishlari quyidagilar: 



  fuqarolarga  130  dan  ortiq  hukumat  xizmatlarini  elektron  ko’rinishda 

takdim etishi; 



  foydalanuvchilarga  elektron  xizmatlarga  cheksiz  foydalanish  imkoni 

berish; 



  xizmatchilarni tezkor etkazish va o’tkazuvchi loyihalarni ishlab chikish; 



  shaxsiy  ma’lumotlarni  va  axborotlarni  himoyalash  infrastrukturasini 

yaratish; 



  «Elektron  hukumat»  faoliyati  uchun  standart  va  me’yoriy  cheklovlar 

ishlab chiqish. 

Kanadada  2003  yil  sentyabrdan  mazkur  dasturni  boshqarish  ishlarini 

G’aznachilik  Soveti  va  Hukumat  xizmatlari  va  jamoatchilik  ishlari  vazirligi 

bajardi.  2001  yil  sentyabrdan  dasturni  boshqarish  uchun  G’aznachilik  Soveti 

boshchiligida  maslahatlar  guruhi  jalb  etildi,  uning  tarkibiga  Kanada 

iqtisodiyotining turli sohalaridan vakillar kiritildi. 

Dasturni  boshqarishining  asosiy  e’tibori,  uni  amalga  oshirish  rejasi  va  amalga 

oshirsh  jarayonini  monitoring  qilishdir.  2003  yilga  qadar  bu  va  axborot 

texnologiyalari  boshqarmasi  amalga  oshirgan  bo’lsa,  keyinchalik  hukumat 

xizmatlari  vazirligiga  o’tdi.  Ular  «Elektron  xukumat»ning  aniq  bir  tashkilotda 

amalga oshirilishiga javobgardirlar. 

---

243 

 

Hozirgi  paytda  devonxona  asosiy  e’tiborni  olti  yil  davomida  to’plangan 

tajribalarni  targ’ib  etish  yakuniy  natijaga  yo’naltirilgan  tadbiq  etish  vositalarini 

topishga  qaratmoqda,    davlat  sektorida  axborot    va  axborot  texnologiyalarini 

boshqarish  masalalari  bo’yicha  vakolatni  kengash  va  davlat  sektori  xizmatlarini 

tashkil  etish  masalalari  bo’yicha  kengashdan  iborat.  Dasturning  samaradorligini 

baholash  uchun  11  turdagi  ko’rsatgichlar  ishlab  chiqildi,  bu  ko’rsatkichlar  uch  

asosiy  yo’nalishga  bo’lingan:axborot  sifati;  elektron  xizmat  sifati;  elektron  aloqa 

sifati.  Rossiya Federatsiyasida  2007  yil 6  martda “Federal  g’aznachilik va  uning 

hududiy  organlari  axborotlariga  ruxsat  berilishini  ta’minlash  xaqida”  gi  Federal 

g’aznachilik  buyrug’i  bilan  federal  g’aznachilik  faoliyatiga  doir  axborotlarga 

fuqarolar va tashkilotlarning kirishi umumiy talablar asosida o’rnatilgan.