Microsoft Word 127b2635c69e0ccce220d54f0a4d206a612d9bae85273c7ad237f9e445cb2da1

2. O’zbekistonda davlat byudjeti g’aznachilik ijrosiga o’tishning 

bosqichlari 

 

Davlat  moliyasini  boshqarishdagi  islohotlar  sharoitida  umumdavlat  moliya 

tizimining bosh bo’g’ini - davlat byudjetini boshqarish, byudjet jarayonini tashkil 

etish  tizimidagi  islohotlar,  xususan  byudjet  ijrosida  kassali  tizimdan  jahon 

amaliyotida  sinalgan  va  o’zining  ijobiy  natijalarini  bergan  davlat  byudjetining 

g’azna  ijrosiga  o’tish  amalga  oshirilmoqda.  Shu  narsa  ma’lumki,  O’zbekiston 

iqtisodiyotiga xorijiy mamlakatlar bozor mexanizmlarini ko’r-ko’rona, sun’iylik 

bilan tadbiq etib bo’lmaydi, chunki jamiyat a’zolari o’rtasida shunday an’anaviy 

ierarxik  munosabatlar  tizimi  shakllanganki,  ularni  mensimaslik,  keskin  qarorlar 

qabul qilish chog’ida ularni e’tiborga olmaslik turli nohush holatlarga olib kelishi 

mumkin.  

Byudjet  mablag’laridan  oqilona  va  samarali  foydalanishni  ta’minlovchi 

shunday mexanizmlardan biri – davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik tizimidir.  

Rivojlangan  mamlakatlar  amaliyotidagi  davlat  byudjetining  g’azna  ijrosi 

tizimini  O’zbekistonda  ham  joriy  etish  va  rivojlantirish,  davlatning  moliyaviy 

resurslarini  boshqarishning  axborotlashtirilgan  tizimini  joriy  etish,  davlat 

moliyasining  holati  to’g’risida  tezkor  va  ishonchli  axborotlar  olish  imkonini 

---

 

86

beradiki,  bu  esa  davlat  moliyasini  samarali  boshqarishni  ta’minlaydi.  Lekin, 

bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida byudjet ijrosida bank tizimidan foydalanish 

bir qator muammolarni keltirib chiqardi: 

1.  byudjet  daromadlari  va  xarajatlari  to’g’risidagi  axborotlarning  etarli 

darajada operativ (tezkor) emasligi; 

2.  daromadlarning  bank  hisobraqamlariga  tushishi  va  byudjetning 

hisobraqamlarida  aks  ettirilishidagi  uzilishlarning  mavjudligi  bois  byudjet 

resurslarini boshqarishdagi tezkorlikning sustligi; 

3.  Soliq  daromadlarining  byudjet  tizimi  bo’g’inlari  o’rtasida  taqsimlanish 

jarayonlarini samarali tartibga solish va daromadlar tushumini jadallashtirishning 

zarurligi; 

4.  byudjet  ajratmalarining  hajmlari  bilan  haqiqatda  amalga  oshirilgan 

to’lovlar summalari ko’rsatkichlarining tarqoqligi tufayli mablag’larning tushumi 

va sarflanishi ustidan yagona nazoratning murakkablashuvi; 

5.  byudjet  tashkilotlarining  hisobraqamlarida  ishlatilmayotgan  byudjet 

mablag’larining turib qolishi; 

6.  byudjet 

mablag’larining 

ajratilishi 

bilan 

ularning 

so’nggi 

iste’molchilarga etib borishigacha bo’lgan vaqtning uzoqligi; 

7.  davlat  mablag’lari  harakatining  murakkablashuvi  va  hajmlarining  ortib 

borishi  bilan  ulardan  oqilona foydalanish  ustidan  dastlabki nazoratning  va  joriy 

monitoringning zarurligi va boshqalar

1

. 

Sanab o’tilgan holatlar davlat byudjetining kassaviy ijrosidan g’azna ijrosiga 

o’tishning zarurligini belgilab berdi. 

Byudjetni  g’aznachilik  tizimi  asosida  ijro  etishning  quyidagi  afzalliklari 

mavjud: 

  qisqa  fursatlarda  davlatning  moliyaviy  resurslarining  real  hajmini  va 

uning istiqbol ko’rsatkichlarini aniqlash; 

                               

1

 Pulatov D.X., Nurmuxmedova B.I. “G’aznachilik” Darslik . – T.: Sano-standart, 2014y. – 372 b.

 

 

---

 

87

  davlat moliyasining holati to’g’risidagi tezkor axborotlarni yig’ish, qayta 

ishlash va tahlil qilish; 

  davlat  byudjetining  ham  daromadlari,  ham  xarajatlari  qismini  kassali 

ijrosining har kungi detallashtirilgan monitoringini o’tkazish; 

  tasdiqlangan  byudjet  mablag’lari  doirasida  byudjet  tashkilotlarini 

tovarlar  va  xizmatlar  etkazib  beruvchilar  oldida  majburiyatlar  qabul  qilish 

bosqichida (shartnomalar, kontraktlar tuzish) dastlabki nazorat qilish; 

  moliya organlari tomonidan byudet xarajatlarini o’z vaqtida va manzilli 

moliyalashtirish  bilan  byudjet  mablag’larini  bosh  taqsimlovchilari  tomonidan 

su’istemol  qilish  va  noto’g’ri  ishlatishning  oldini  olish  maqsadida  joriy  nazorat 

qilish; 

  byudjet  tashkilotlari  majburiyatlarini  olgandan  keyin  pul  mablag’larini 

g’aznachilik hisobraqamidan to’g’ridan-to’g’ri ta’minotchilarning hisobraqamiga 

o’tqazish natijasida pul oqimlari harakati bo’yicha jarayonlarni qisqartirish; 

  g’aznachilik  tizimining  bir  pog’onasidan  ikkinchi  pog’onasiga  pul 

mablag’larini  o’tkazishni  soddalashtirish  natijasida  g’aznachilik  tizimidagi 

byudjet mablag’larini tezkor ishlatish. 

Byudjet tizimi byudjetlari  g’azna ijrosining asosiy tamoyillari - kassaning 

yagonaligi  hamda  buxgalteriya  hisobi  va  hisobotini  tashkil  etishning 

yagonaligidan iborat. Byudjet tizimi byudjetlari  g’azna ijrosi qonun xujjatlarida 

belgilab  qo’yiladigan  maxsus  vakolatli  moliya  organi  hamda  uning 

Qorag’alpog’iston  Respublikasi,  viloyatlar,  tumanlar,  shaharlardagi  hududiy 

bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi. 

Davlat moliyasini boshqarish - davlat o’z vazifalarini samarali bajarishini 

ta’minlash,  moliyaviy  resurslarni  safarbar  qilishda  ma’lum  samaraga  erishish, 

yagona  tizim  asosida  moliyaviy  resurslarni  taqsimlash  va  ishlatish  va  nihoyat 

iqtisodiy  barqarorlashtirish  va  jamiyat  rivoji  uchun  sharoit  yaratish  borasida 

davlat tomonidan ko’riladigan tadbirlar yig’indisidir. 

---

 

88

Davlat moliyasini boshqarishning institutsional tarkibida, boshqa vakolatli 

organlar  bilan  bir  qatorda,  G’aznachilik  ham  alohida  muhim  o’rin  egallaydi. 

G’aznachilik - byudjetdan mablag’ oluvchilarning majburiyatlarini ijroga qabul 

qiladi  va  byudjet  tashkilotlariga  etkazib  berilgan  tovar  mahsulotlar,  bajarilgan 

ishlar  va  ko’rsatilgan  xizmatlar  uchun  G’aznachilik  ularning  nomidan  va 

ularning  topshirig’iga  binoan  vakolatni  o’z  zimmasiga  oladi  va  byudjet 

mablag’larining  maqsadli  ishlatilishini  ta’minlash  va  nazorat  qilish  asosida 

to’lovlarni amalga oshiradi.  

Davlat  byudjeti  g’azna  ijrosi  deganda  davlat  byudjeti,  davlat  maqsadli 

jamg’armalari  va  boshqa  byudjetdan  tashqari  fondlarning  mablag’lari 

to’planadigan  va  ushbu  mablag’lar  doirasida  aniq  belgilangan  yo’nalishlar 

bo’yicha  xarajatlar  amalga  oshiriladigan  yagona  g’azna  hisobraqami  orqali 

davlat byudjetining ijro etilishi hamda shu orqali davlat moliyasini maqsadli va 

samarali boshqarishni tashkil etish tushuniladi.  

Davlat byudjeti  g’azna  ijrosiga o’tishgacha  bo’lgan  davrda  byudjet ijrosi 

jarayoni  quyidagi bosqichlarda amalga oshirilar edi:  

-  byudjet tushumlarini taqsimlash; 

-  tegishli  byudjetlarda  jamlangan  mablag’larni  byudjetdan  mablag’ 

oluvchilarning ularga xizmat ko’rsatuvchi banklarda ochilgan hisobraqamlariga 

o’tkazish.  

Davlat  byudjeti  ijrosining  bunday  tartibida    byudjet  mablag’larining  keyingi 

taqdiri butunlay foydalanuvchilarning ixtiyoriga bog’liq bo’lib qoldi. Davlat byudjeti 

mablag’laridan  qay  darajada  samarali  va  oqilona  foydalanilganligini  esa  faqatgina 

buxgalteriya  hisobotlari  orqali  so’nggi  nazorat  usullaridan  foydalangan  holda 

tekshirish mumkin edi. 

Mazkur  muammolarni  e’tiborga  olgan  xolda,  Davlat  moliyasini 

boshqarish  tizimini  isloh  qilish  tadbirlari  doirasida  O’zbekiston  Respublikasi 

Moliya Vazirligi  tizimida byudjetni  g’aznachilik  orqali  ijro etish  uchun  mas’ul 

---

 

89

bo’lgan institutsional tuzilma shakllantirildi. Bu faoliyat bir necha bosqichlarda 

amalga oshirildi. Ularni xronologik jihatdan quyidagicha tavsiflash mumkin: