Microsoft Word 127b2635c69e0ccce220d54f0a4d206a612d9bae85273c7ad237f9e445cb2da1

miqdordagi  xarajatlarning qoplanishidir. E.Bukning  fikriga  ko’ra,  byudjet 3  ta 

komponentdan tashkil topgan: moliyaviy reja; bajariladigan ish tartibini tuzish, 

tasdiqlash, rejani ijro etish va nazorat qilish; va ayrim  hukumat vakillari bu har 

bir rejani bajarishga va shu tartibda ijro etishga ma’suldirlar 

1

.  

Byudjet tizimi quyidagi printsiplarga asoslanadi: 



 Byudjet tizimining yagonaligi;  



 Byudjet  tizimining  O’zbekiston  Respublikasi  ma’muriy-hududiy 

tuzilishiga muvofiqligi; 



 Byudjet tizimi Byudjetlarining balansliligi va o’zaro bog’liqligi; 



 Byudjet tizimi Byudjetlari daromadlarini prognoz qilish va xarajatlarini 

rejalashtirish; 



 Byudjet  tizimi  Byudjetlari  mablag’laridan  foydalanishning  aniq 

yo’naltirilganligi va maqsadlilik xususiyati; 



 Byudjet tizimi Byudjetlarining mustaqilligi; 



 Byudjet 

tizimi 

Byudjetlari 

mablag’laridan 

foydalanishning 

natijadorligi;  



 kassaning yagonaligi; 



 Byudjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi; 



 ochiqlik. 

Byudjet tizimini professorlar T.S.Malikov va N.X.Haydarovlar quyidagicha 

ta’riflaganlar:  «Byudjet  tizimi  bu  turli  darajadagi  Byudjetlar  va  Byudjet 

mablag’lari  oluvchilar  yig’indisini,  Byudjetlarni  tashkil  etishni  va  tuzish 

tamoyillarini  ifodalaydigan,  Byudjet  jarayonida  ular  o’rtasida,  shuningdek 

Byudjetlar  hamda  Byudjet  mablag’lari  oluvchilar  o’rtasida  vujudga  keladigan 

o’zaro  munosabatlar  majmuidir.  Ko’pchilik  hollarda,  soddaroq  tarzda,  byudjet 

                               

1

  Williams    M.  Government:  Cash    Management    Its    Interaction  with    Other  Financial      Policies. 

International Monetare  Fund Fiscal Attairs Department Technical  Guidance  Note. 2010. -201 p 

---

 

74

tizimi  deyilganda,  mamlakatdagi  mavjud  byudjetlar  to’plami  (majmui) 

tushuniladi»

1

 

Avvalo,  byudjet  jarayoni  tushunchasining  mazmuniga  to’xtaladigan 

bo’lsak, byudjet loyihasini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish, uning 

ijro  etilishini  nazorat  qilish,  ijrosi  haqidagi  hisobotni  tayyorlash  va  tasdiqlash, 

shuningdek  Davlat  byudjeti  tuzilmasiga  kiruvchi  byudjetlar  o’rtasidagi  o’zaro 

munosabatlarning  qonun  hujjatlariga  muvofiq  tartibga  solinishiga  tegishli 

bo’lgan  davlat  hokimiyat  va  mahalliy  o’z-o’zini  boshqarish  organlari  hamda 

byudjet  jarayoni  ishtirokchilarining  faoliyatiga  byudjet  jarayoni  deyiladi. 

Byudjet  jarayoni  —  byudjet  tizimi  byudjetlarini  shakllantirish,  tuzish,  ko’rib 

chiqish,  qabul  qilish,  tasdiqlash  va  ijro  etish,  ularning  ijrosini  nazorat  qilish, 

byudjet  tizimi  byudjetlarining  ijrosi  to’g’risidagi  hisobotlarni  tayyorlash  va 

tasdiqlash, shuningdek ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar jarayonidir

2

. 

Davlat  moliyasini  boshqarish  masalalari  iqtisodiyot  va  moliya 

nazariyasida  markaziy  o’rinni  egallaydi.  Iqtisodiyotni  va  davlat  moliyasini 

boshqarishdagi  muammolar  shundan  iboratki,  bozor  xo’jaligi  o’z-o’zini 

tartiblovchi  va  rivojlantiruvchi  tizim  (bozorning  “ko’rinmas  qo’li”)  bo’lishiga 

qaramasdan,  hech  qachon  davlat  aralashuvisiz  samarali  ishlamagan.  Tarixiy 

taraqqiyotdan  ma’lumki,  umuman  olganda,  kapitalistik  bozor  xo’jaligining 

yuzaga  kelishi  faol  davlat  aralashuvi  bilan  birga  sodir  bo’lgan.  Masalan,  1563 

yilda  ingliz  qirolichasi  Elizaveta  I  milliy  baliqchilikni  qo’llab-quvvatlash  va 

unga  bo’lgan  talabni oshirish  maqsadida o’z  xizmatkorlariga haftasiga 2 marta 

go’sht mahsulotlarini iste’mol qilishni ta’qiqlagan. 1666 yilda esa Angliyada jun 

mahsulotlarini  sotish  bilan  bog’liq  qiyinchiliklarni  tugatish  uchun  bir  qator 

tadbirlar  amalga  oshirilgan,  xususan,  vafot  etgan  fuqarolarni  jun  matodan 

bo’lgan kiyimlarda dafn etish majburiy qilib qo’yilgan, bu qonunni buzganlarga 

5 funt-sterling miqdorida jarima belgilangan.    

                               

1

  Malikov  T.S.,  Haydarov  N.H.    Budjet  daromadlari  va  xarajatlari  (o’quv  qo’llanma)  /  Toshkent 

Moliya instituti. – Toshkent. 2007.    200 bet. 

2

 O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi (O’RQ-360-son. 26.12.2013)ning 3-moddasi asosida 

---

 

75

Aksariyat  hozirgi  zamon  iqtisodchi-olimlarning  fikricha,  bozorning 

“ko’rinmas qo’li” davlatning “ko’rinadigan qo’li” bilan to’ldirilib turilishi kerak. 

Bu  borada  kelishmovchiliklar,  qarama-qarshi  fikrlar  yuzaga  kelishining  sababi 

bu  aralashuvning  qay  darajada  bo’lishi  bilan  bog’liq,  lekin  davlatning 

tartiblovchi  tamoyili  asosan  ko’pchilik  olimlar  tomonidan  e’tirof  etilmoqda. 

Bunday  yakdillikning  asosiy  sababi  shundaki,  olimlarning  fikriga  ko’ra,  bozor 

jamiyatda mavjud bo’lgan iqtisodiy va ijtimoiy muammolarning barchasini o’z-

o’zidan  hal  qila  olmaydi.  Misol  uchun,  monopoliya  sharoitida  o’z-o’zini 

tartiblash  raqobatni  rivojlantira  olmaydi,  bu  esa  tovarlar  ma’lum  turlari 

narxining  oshishiga  olib  keladi  va  natijada  aholi  daromadlari  iqtisodiyotning 

alohida  bir  sektorida  ushlanib  qoladi.  Bunday  hollarda  bozor  mexanizmi 

samarasiz  ishlay  boshlaydi  va  iqtisodiy  tanglik  sharoitida  iqtisodiyotni 

barqarorlashtirishda  bozor  mexanizmi  sust  qatnashadi.  Shuning  uchun, 

iqtisodiyotni  tartiblovchi  qo’shimcha  mexanizmlarni  ishlab  chiqish  ehtiyoji 

tug’iladi.  Ana  shunday  mexanizmlardan  biri  –  davlatning  iqtisodiyotni 

tartiblovchi  dastak  va  vositalaridir.  Iqtisodiyotni  faqat  “ko’rinmas  qo’l”ga 

tashlab  qo’yish  ijobiy  natija  bermasligini  va  bu  haqiqatning  naqadar  to’g’ri 

ekanligini  bugungi  kundagi  reallik,  jahonda  yuz berayotgan  to’fonlar  tasdiqlab 

turibdi.  

Xulosa qilib aytganda, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashning bosh 

maqsadi  –  iqtisodiy  va  ijtimoiy  barqarorlikni  ta’minlash,  mamlakatda  mavjud 

ichki  tuzumni  mustahkamlash,  mamlakat  iqtisodiyoti  va  ijtimoiy  jarayonlarni 

jahondagi  o’zgaruvchan  sharoitlarga  moslashtirishdan  iborat.  Tartiblashning 

boshqa barcha maqsad va vazifalari ana shu bosh maqsadga bo’ysundirilgan. 

Bu  borada  davlat  moliyasini  boshqarish  va  tashkil  qilishning  oldida 

qanday vazifalar turganini ta’kidlab o’tish o’rinli, ular

:

 

  muvozanatlashtirilgan  bozorga  kirib  borishda  barqaror  taraqqiyotga 

erishish maqsadida maksimal darajada moddiy va moliyaviy rezervlarni qidirib 

topish; 

---

 

76

  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  istiqbollari  va  maqsadli  dasturlarning 

samarali  bajarilishini  ta’minlovchi  byudjet  daromadlarining  umumiy  hajmini 

to’g’ri belgilash; 

  umumdavlat  ahamiyatiga  ega  bo’lgan  barcha  tadbirlarni  uzluksiz 

moliyalashtirish  ehtiyojini  inobatga  olgan  holda,  davlat  byudjeti  xarajatlari 

umumiy hajmini to’g’ri belgilash va ularni optimallashtirish; 

  iqtisodiyotdagi 

inflyatsion 

tendentsiyalar 

va 

pul-kredit 

nobarqarorligini  bartaraf  etishga,  milliy  pul  birligining  barqarorligini 

ta’minlashga  qaratilgan moliyaviy  barqarorlashtirish  dasturlarini  davlat  byudjet 

siyosati chora-tadbirlari bilan muvofiqlashtirish; 

  iqtisodiy  jihatdan maqsadga muvofiq bo’lgan  noinflyatsion manbalar 

hisobidan byudjet defitsitiga barham berish yoki uni qisqartirish; 

  iqtisodiy  mintaqalar,  xo’jalik  sohalari  va  byudjetlar  o’rtasida  davlat 

daromadlarini  qayta  taqsimlash  yo’li  bilan  turli  darajadagi  byudjetlarni 

balanslashtirish maqsadida byudjetni oqilona tartibga solishni amalga oshirish; 

  keng  ko’lamli  ijtimoiy-iqtisodiy  dasturlarning  samarali  amalga 

oshirilishini  ta’minlash  imkonini  beradigan  byudjetni  o’rta  va  uzoq  istiqbolga 

mo’ljallab rejalashtirishning ahamiyatini oshirish; 

  soliq  majburiyatlarini  bajarishda  alohida  fuqarolar  va  yuridik 

shaxslarning moliyaviy faoliyatlari ustidan nazoratni ta’minlash; 

  zamonaviy texnika va texnologiyalardan keng foydalanish asosida va 

moliyaviy  hisob-kitoblarning  avtomatlashtirilgan  tizimini  joriy  qilish  orqali 

byudjetlarni tuzish va ijro etish jarayonlarini avtomatlashtirish va boshqalar. 

Davlat moliyasini  boshqarishni isloh qilishning  asosiy  yo’nalishlaridan biri 

–  mamlakatda  davlat  byudjeti  ijrosining  g’aznachilik  tizimini  joriy  qilishdan 

iborat. G’aznachilikni joriy etish byudjetning daromadlar qismida tushumlarning 

to’liq  va  o’z  vaqtida  tushishini  va  xarajatlar  qismida  byudjet  mablag’larining 

maqsadli  sarflanishining  nazoratini  kuchaytirish  va  pul  oqimlarini  samarali 

boshqarish  imkonini  beradi.    Davlat  byudjetining  kassaviy  ijrosi  sharoitida 

---

 

77

Markaziy  bank  va  uning  topshirig’iga  muvofiq  tijorat  banklari  davlat 

byudjetining  kassa  ijrosini  amalga  oshiradilar.  “Byudjet  tizimi  to’g’risida”gi 

O’zbekiston  Respublikasi  Qonunining  37-moddasiga  muvofiq,  “Davlat 

byudjetining kassa ijrosini tashkil etish, shuningdek uning davlat daromadlari va 

xarajatlarini  hisobga  olish O’zbekiston  Respublikasi  Markaziy banki tomonidan 

O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  bilan  birgalikda  amalga  oshiriladi. 

Davlat  byudjetining  kassa  ijrosi  operatsiyalarini  banklar  Markaziy  bankning 

topshirig’iga binoan bajaradi. 

Byudjet  mablag’lari  oluvchilarning  xarajatlari  ularning  hisobvaraqlaridagi 

byudjet  mablag’lari  qoldiqlari  doirasida  to’lov  topshiriqnomalari  bo’yicha 

amalga oshiriladi. 

Davlat byudjetining  g’azna  ijrosini  tashkil  etish,  shuningdek,  uning  davlat 

daromadlari  va  xarajatlarini  hisobga  olish  O’zbekiston    Respublikasi  Moliya 

vazirligi  G’aznachiligi  tomonidan  O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi 

bilan birgalikda amalga oshiriladi. Davlat byudjeti ijrosi g’aznachilik tizimining 

joriy etilishi quyidagi ijobiy natijalarga erishishga imkoniyat beradi: 

 davlat  moliyaviy  resurslarining  real  hajmini  va  uning  istiqbol 

ko’rsatkichlarini doimiy nazorat qilish; 

 davlat  moliyasining  holati  to’g’risidagi  tezkor  va  muntazam  ravishda 

axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish; 

 davlat  byudjeti  daromad  va  xarajatlari  kassa  ijrosining  har  kungi 

aniqlashtirilgan monitoringini o’tkazish; 

 tasdiqlangan  byudjet  mablag’lari  doirasida  byudjet  tashkilotlarining  tovarlar 

va  xizmatlar  etkazib  beruvchilar  oldidagi  majburiyatlarini  qabul  qilish  bosqichida 

dastlabki nazoratni amalga oshirish; 

 moliya  organlari  tomonidan  byudjet  xarajatlarini  o’z  vaqtida va manzilli 

moliyalashtirish  orqali  byudjet  mablag’larini  bosh  taqsimlovchilari  tomonidan 

suiste’mol qilish va noto’g’ri ishlatishning oldini olish maqsadida joriy nazorat 

olib borish; 

---

 

78

 byudjet  tashkilotlari  majburiyatlarni  olgandan  keyin  pul  mablag’larini 

G’aznachilik  hisobraqamidan  to’g’ridan-to’g’ri  tovar  etkazib  beruvchilar 

hisobraqamiga o’tkazish orqali pul oqimlari harakatini tezlashtirish; 

 o’z  vaqtida  to’lovni  amalga oshirish  orqali  ta’minotchilarning  moliyaviy 

imkoniyatlarini yaxshilash; 

 g’aznachilik  tizimining  bir  pog’onasidan  ikkinchi  pog’onasiga  pul 

mablag’lari  o’tkazishni  tezlashtirish  orqali  byudjet  mablag’larining  tezkor 

harakat qilishini ta’minlash. 

G’aznachilik  tizimida  Davlat  byudjeti  xarajatlarini,  birinchi  navbatda, 

birinchi  darajali  xarajatlarni  o’z  vaqtida  to’lash,  kassaviy  uzilish  holatlarining 

oldini  olish,  bir  mintaqaga  tushadigan  resurslarni  boshqa  mintaqaning 

majburiyatini  ta’minlash  uchun  yo’naltirish  yo’li  bilan  markazlashgan  tarzda 

turli  darajadagi  byudjetlarning  daromadlarini  boshqarish  mexanizmini  joriy 

qilish mumkin.