Fuqarolarning dunyo
hamjamiyati
O’zini o’zi boshqarish
organlari, saylovchilar
uyushmalari, siyosiy klublar
Diniy tashkilotlar
Oila
Ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar
va harakatlar (NNTlar)
Sotsial tuzilmalar (ijtimoiy
qatlam, sotsial guruh va sinf)
Jamiyat fuqarolarning
yig’indisi sifatida
Siyosiy partiyalar, qonun
chiqruvchi va hukumat
tashkilotlari atrofidagi lobbi
tashkilotlar
Tadbirkorlar ittiifoqlari,
iste’molchilar uyushmalari,
hayriya jamg’armalari
Ilmiy va madaniy
tashkilotlar, sport
jamiyatlari
REAL (aniq mavjud)
muayyan mamlakatda
tarixiy mavjud
Jamoa
NISBATAN
(bir qadar mavjud)
Mavjud ishlab chiqaruvchi
kuchlar doirasida mavjud
MUTLOQ
(Absolyut)
Ideal, Oliy maqsad
HOZIRGI DAVRDAGI FUQAROLIK JAMIYATI
Tarixiy shakllari
Tuzilmasi
Yashash shakllari
71
Hozirgi davrga kelib, fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanib borishiga mutanosib
ravishda davlat boshqaruvini nomarkazlashtirish(desentralizatsiyalash) uchun ijtimoiy, iqtisodiy va
psixologik shart- sharoitlar yaratilmoqda. Bu jarayon davlat boshqaruvini erkinlashtirish
(liberallashtirish) va ma’muriy islohotlami amalga oshirishning eng asosiy sharti hamdir.
Fuqarolik jamiyati shakllanib borgani sari mansabdorlar faoliyatini milliy manfaatlar,
jamiyat barqarorligi va xalq farovonligi asosida kechishi uchun shart-sharoitlar shakllanib boradi.
Chunki jamiyatning manfaatlari bilan shaxsning manfaatlari uyg’unlashgan fuqarolik jamiyati
sharoitida fuqarolarning huquqlari ham manfaatlar asosida insoniy birliklarga uyushish va shu
asosda hokimiyat organlarini nazorat qilish, ularda ishtirok etish mayllari shakllanadi va o’sib bordi.
Fuqarolik jamiyati sharoitida markaziy hokimiyatning milliy manfaatlar bilan bog’liq yirik
vakolatlaridan boshqa barcha vakolatlari mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolik jamiyati
institutlariga o’tkaziladi. Hududiy o’zini o’zi boshqarish organlari, o’z navbatida, ilgarilari
fuqarolarning ixtiyoriy birlashuvini o’z zimmasiga olmagan yoki u rad etgan boshqa vakolatlami
amalga oshira boshladi. Bu holatda konsensusga erishish prinsipiga asoslanildi. Bu prinsip,
ko’pincha, ma’muriy shartnomalarda ifodalana boshladi.
Hozirgi davrga kelib rivojlangan mamlakatlarda huquqiy davlatning paydo bo’lishi
fuqarolik jamiyati tushunchalarini talqin etishga ham kuchli ta’sir etdi. Jumladan, fuqarolik jamiyati
tushunchasini keng va tor ma’nolarda ishlatish msumga kirdi. Keng ma’nodagi fuqarolik jamiyati -
davlat va uning tizilmalari tomonidan jamiyatni egallab olmagan qismi, boshqacha aytganda,
davlatning qo’li yetmagan qismidir. Bu kabi jamiyat davlatga nisbatan avtonom, bevosita unga
qaram boimagan qatlam sifatida rivojlandi. Shuningdek, fuqarolik jamiyati keng ma’noda faqat
demokratik qadriyatlari muhitidagina emas, balki avtoritarizm rejimida ham yashay oladi. Lekin
Totalitarizmning paydo bo’lishi bilan l’uqnrolik jamiyati siyosiy hokimiyat tomonidan butunlay
“yutib” yuborilndi.
Fuqarolik jamiyati tushunchasi tor ma’noda talqin etilganda u Ituquqiy davlatning ikkinchi
tomoni bo’lib, ular bir-birlarisiz yashay olmaydi. Fuqarolik jamiyati bozor iqtisodiyo’li va
demokratik huquqiy davlat sharoitida davlat tasarrufida boimagan erkin va teng huquqli
individlaming o’zaro munosabatidagi plyuralizmdan tashkil topadi. Bunday sharoitda jamiyat turli
sohalarda xususiy manfaatlar va individualizmning erkin munosabatlari qamrab olinadi. Bu kabi
jamiyatning shakllanishi, uning rivojlanishi individlaming erkinlikka intilishi, ularning davlatga
tobe bo’lgan fuqarolikdan erkin mulkdor fuqarolarga aylanishi, o’z shaxsiy hurmat-obro’sini his
qila boshlashi, xo’jalik va siyosiy mas’ullikni o’z zimmasiga olishga tayyor bo’lishi kabilarga
bog’liqdir.
So’nggi yarim asr ichida tarixiy rivojlanish tajribalari shuni ko’rsatdiki, huquqiy davlat
unsurlari shakllanmasdan ilgari fuqarolik jamiyatini barpo etish uchun imkoniyatlar va shart-
sharoitlar yaratilmaydi. Buning asosiy sababi shundaki, huquqiy davlat qurish islohotlari fuqarolik
jamiyati muhitidan oziqlanadi, davlat irodasi ham jamiyatdagi turli-tuman manfaatlar va ehtiyojlar
ifodalanishiga bog’liq holda namoyon bo’ladi. Shuningdek, huquqiy davlat sharoitidagi erkin
raqobatbardoshlik natijasidagina o’rta qatlam - mulkdorlar qatlamining shakllanishi uchun qulay
shart-sharoitlar yaratiladi.
Jamiyatni rivojlantirish, huquqiy davlatga asos solish, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish
va ijtimoiy-siyosiy jarayonlardagi ishtirokini faollashtirish, bozor iqtisodiyo’liga o’tish, davlat
hokimiyati organlarini tizimini nomarkazlashtirish natijasida fuqarolik jamiyati qurish uchun shart-
sharoitlar yaratiladi. Fuqarolik jamiyati rivojlanib borgani sayin ijtimoiy tuzilmalar ham
takomillashadi, uning yangidan yangi funksiyalari paydo bo’ladi. Fuqarolik jamiyati sharoitida
ijtimoiy tuzilmalarga (sotsial strukturalarga) tasnif berish uchun unga doir bilimlami tahlil etish,
unga doir kategoriyalar to’g’risida tasavvurlarga ega bo’lish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning
uchun fuqarolik jamiyati “klassik darajada rivojlangan Yevropa namunasidagi hozirgi davr
fuqarolik jamiyati konsepsiyasining mohiyati nimada?” degan savolga javob berishga zarurat
tugiladi.
Bu konsepsiyada fuqarolik jamiyatining muhim mezoni sifatida erkin fuqarolik
jamoalarining teng huquqli, avtonom va faol xatti-harakat qilayotgan individlaming mavjudligi
72
yaqqol va ravshan tarzda ajratib ko’rsatilgan. Fuqarolik jamiyati uchun eng muhim mohiyat kasb
etuvchi jihatlar - bu alohida olingan individlaming o’z shaxsiy xohishlariga bo’ysungan holda,
“ijtimoiy manfatlardan” mustaqil holda o’z shaxsiy ehtiyojlaridan kelib chiqib, shunchaki o’z oldiga
qo’yilgan maqsadlarga erishishga intilishni emas, balki o’zining mavjud bo’lgan qonuniy
manfaatlari va ehtiyojlarini chindan ham qondirishi hisoblanadi.
Bu soha, ya’ni “byurger” (erkin jamiyat kishisi) xususiy shaxs sifatida o’zini o’zi anglash
sifatidagi individualligi o’z xohishlari va shaxsiy avtonomligini qondirishga qaratilgan talablardan
kelib chiqqan shaxsiy manfaatlari va ehtiyojlarini amalga oshiradi. Fuqarolik jamiyatida o’zaro
ta’sir va bog’lanishlar shuning uchun ham ijtimoiy (sotsial) kenglik deyiladiki, ular xususiy individ
sifatida sotsial aktyorlardan ham mustaqil ajralgan holda faoliyat yuritishi mumkin.
Hozirgi davr G’arb namunasidagi fuqarolik jamiyatining tuzilmasi quyidagilardan iborat:
- jamiyatning asosiy birligi - siyosiy qaramlikdan xoli bo’lgan, o’z huquqlaridan
foydalanishga qobillikni egallagan shaxs;
- turli-tuman manfaatlami ifodalash va amalga oshirish zamriyati asosida shakllanadigan
nodavlat jamoat tashkilotlari va harakatlar;
- nodavlat ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar va institutlar (xususiy mulk, mehnat,
tadbirkorlik va hokazo) ;
- davlatdan mustaqil bo’lgan ishlab chiqaruvchilar (xususiy firmalar va boshqalar) ;
- jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlar;
- saylovchilar uyushmalari, turli klublar va to’garaklar;
-munitsipal, ya’ni o’zini o’zi boshqarish organlari;
- ta’lim va tarbiyaning nodavlat sohasi;
- nodavlat ommaviy axborot vositalari;
- siyosiy partiyalar, qonun chiqaruvchi va vakillik organlari atrofidagi davlat bilan
fuqarolik jamiyatini o’zaro bog’lovchi bo’g’in sifatidagi turli lobbi tashkilotlar; ,
- tadbirkorlar, fermerlar tashkilotlari, kasaba uyushmalari, iste’molchilar uyushmalari,
ilmiy va madaniy tashkilotlar, sport jamiyatlari va boshqalar.
-oila;
-diniy tashkilotlar va boshq. (Qarang: 3.1.-jadval).
Ijtimoiy tuzilma ichidagi fuqarolik jamiyatining asosi - davlat va siyosiy tashkilotlaming
barqarorligiga zaruriyat sezadigan o’rta sinf - mulkdorlar qatlami hisoblanadi. “O’rta sinf’ning
vakillari yuqori darajada sotsial va iqtisodiy mustaqillikka ega bo’ladi. Aristoteldan boshlab Jan Jak
Russo va Georg Gegelgacha bo’lgan barcha mutafakklrlar xususiy mulkning mustaqil fuqarolar
yaratishdagi o’rnini e’tirof etishgan.
Shuningdek, qator tadqiqotchilar fuqarolik jamiyatining rivojlanishini quyidagi isbot talab
qilmaydigan jihatlarini ajratib ko’rsatdi:
- fuqarolik jamiyati davlatgacha yoki davlatdan tashqarida mavjud bo’lmaydi;
- ayni davlat, qaysiki fuqarolik jamiyati uning chegarasi ichida mavjud bo’ladigan davlat
fuqarolarning farovonligi va ularning alohida maqsadlariga (agar bu maqsadlar qonunga xilof
bo’lmasa) mansub jihatlami himoya qiladi;
- fuqarolik jamiyati davlatdan fuqarolarning hayoti, sog’lig’i, xavfsizligi va boshqa
ijtimoiy manfaatlarini himoya qilishni talab qilishga haqlidir;
- bir tomondan, moddiy mo’l-koichilikda yashayotgan, ikkinchi tomondan, muhtojlikda
turmush kechirayotganlar o’rtasidagi ziddiyatlami yumshatuvchi ijtimoiy dasturlami amalga
oshirish majburiyati davlat zimmasiga yuklanadi;
- davlat o’zining tashqi siyosati va mudofaa qudrati bilan fuqarolik jamiyatining yashashini
ta’minlaydi.
Hozirgi
davrda
jamiyatshunos
olimlar
tomonidan
fuqarolik
jamiyatini
tuzilmashlashtirishga oid uchta asosiy yondashuvni ilgari surdi: institutstional, tizimli va sektorli.
Ularning ichida institutsional yondashuv kengroq tarqaldi. Bu yondashuv asosi sifatida tarixiy
rivojlanish jarayonida odamlaming ijtimoiy (sotsial) xatti-harakatlari va aloqalarini muvofiqlas-
htirish maqsadidan kelib chiqqan zamriyat sifatida paydo bo’lgan ijtimoiy hayot birligi (uyushmasi)
73
sifatida shakllangan “ijtimoiy institut” tushunchasi qabul qilindi. Bu tavsifga tayangan holda,
institut sifatida, ham bir butun holdagi fuqarolik jamiyatini, ham uning tarkibiy qismlarini alohida-
alohida tarzda ko’rib chiqish mumkin. Bunda fuqarolik jamiyati bozor munosabatlari asoslari,
demokratik davlat, asosan, davlatdan mustaqil ravishda yashash (avvalambor, moliyaviy) manbalari
mavjud bo’lgan ijtimoiy sinflar va qatlamlar mavjudligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy
munosabatlarining yaxlit tizimi sifatida namoyon bo’ladi. Bu fuqarolik institutlari bir butun
jamiyatga mansub bo’lgan, uning biron-bir qismi yoki tizim ostiga taalluqli bo’lmagan, balki uning
rivojlanishining muayyan bosqichida turishi bilan ifodalanadigan institutlardir.
Institutsional yondashuvning muhim tomoni shundaki, u fuqarolik jamiyatining u yoki bu
manfaatlami amalga oshirayotgan alohida olingan omillarini ajratish va tavsiflash imkonini beradi.
Shuningdek, fuqarolik jamiyatini strukturalashning tizimli yondashuvi ham o’zining qator
afzalliklariga egadir. Shuning uchun ham turli jamiyatga doir adabiyotlarda, ko’pincha, “struktura”
(tarkib) tushunchasi “tizim” sinonimi sifatida ishlatiladi. Bu kabi nuqtayi nazardan kelib chiqilsa,
har bir mamlakatdagi fuqarolik jamiyati quyidagi tizimiy belgilarga ega bo’ladi: u biron-bir
sotsiallik (ijtimoiylik) turiga mansub (keng ma’noda) bo’lib, boshqaruvchi va boshqariluvchi
tizimlarga bo’linish, muayyan darajadagi suverenlik, iyerarxiyalik, barqarorlik, rivojlanib va
o’zgarib borish, ochiqlik, turli moslashuvlar, organik birlik (yaxlitlik) va differensiyalashish kabi
sifatlarga ega bo’ladi.
Fuqarolik jamiyati o’z ichiga qator ostki tizimlami oladi: iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va
ma’naviy. Bu ostki tizimlaming fiinksiyalaridan kelib chiqib ularning har biri doirasida alohida-
alohida ravishda shakllanadigan fuqarolik jamiyatining uyushmalarini strukturalash mumkin.
Shuningdek, fuqarolik jamiyati strukturasini uch sektorlik nazariya asosida ham ko’rib
chiqish mumkin (Qarang: 3.2.-jadval). Uning muhim jihati - bu fuqarolik jamiyatining gorizontal
tekislikda (uch sektorga boiingan holda) , shu bilan birga, uni vertikal, ya’ni ijtimoiy tizimdagi
holatini yaxlit tarzda tahlil qilish mumkinligidadir. Gorizontal bo’lish deganda faoliyatlari
ustuvorligidan kelib chiqib jamiyatni uchta teng huquqli sektorlarga bo’lish tushuniladi. Dastlabki
ikki sektor - bu davlat va siyosiy institutlar hamda ishbilarmon xususiy tashkilotlar va
korxonalardan iborat. Hozirgi davrda uchinchi - foyda olishni ko’zlamaydigan sektor ham paydo
bo’ldi. Bu sektor aholining o’z oldiga shaxsiy daromad olishni qo’ymaydigan gumhlari va nodavlat
tashkilotlarini o’z ichiga oladi. Uchinchi sektorga oila bilan hukumat va foyda keltiruvchi biznes
vakillaridan iborat sektor o’rtasida rivojlangan faollashuv sektori sifatida qaraladi. Bu qarashlarga
muvofiq vertikal ravishda bo’linishda uchta daraja - faoliyatga oid bo’lgan fuqarolik faolligi
(xususan, fuqarolik jamiyati) va nofuqaroviy hamjamiyat (jinoiylikka taalluqli bo’lgan) darajalari
mavjudligi ifodalanadi.
Faoliyatga oid daraja o’z ichiga siyosiy institut sifatida davlat, iqtisodiy va biznes-
strukturalar, foyda olishni ko’zlamaydigan tashkilotlnr doirasida amalga oshadigan barcha yuridik
jihatdan rasmiylushgan aloqalar va munosabatlarini oladi. Nofuqarolik jamiyati – bu barcha uchta
sektordagi norasmiy (yashirin) vajinoiy faoliyatga moyil guruhlardir. Bu darajalar orasiga jamiyat
faoliyati sohasining o’rta holati sifatida bir tomondan, huquqiy maydon doirasida, ikkinchi
tomondan, davlat tomonidan muvofiqlashtirilmaydigan fuqarolik jamiyati joylashadi.
Albatta, fuqarolik jamiyatining sotsial strukturalarini (ijtimoiy tuzilmalarini) o’rganishda
uchala yondashuvning har biriga ehtiyoj seziladi. Fuqarolik jamiyatida ishtirok etayotgan har
qanday omil institutlashadi, o’zining ustuvor maqsadlariga bog’liq holda sektorlarga bo’linadi,
o’ziga xos muayyan muhitda faoliyat yuritadi. Ularning hammasi bir doiraga jamlanishi ostki
tizimlarga bo’linadigan fuqarolik jamiyatini tashkil etadi.
Aksariyat jamiyatshunos olimlaming fikricha, fuqarolik jamiyatining strukturalari quyidagi
belgilar bilan tavsiflanadi:
- ijtimoiylik (sotsial manfaatlar va intilishlami artikulyatsiya qilish, odamlar va buyumlar
o’rtasidagi emas, balki odamlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va aloqalar) ;
- davlatdan ayri bo’lgan o’zini o’zi boshqarish (avtonomlik) ;
- fuqaroviylik (sivilizatsiyaga erishganlik, ya’ni butun bir jamiyat va boshqalaming
manfaatlarini e’tiborga olish qobiliyatiga ega bo’lish, huquqiy doira ichida xatti-harakat qilish) ;
Do'stlaringiz bilan baham: |