Microsoft Word 12 Foydalanilgan adabiyotlar

Fuqarolarning dunyo 
hamjamiyati 
 
O’zini o’zi boshqarish 
organlari, saylovchilar 
uyushmalari, siyosiy klublar 
 
Diniy tashkilotlar 
 
Oila 
 
Ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar 
va harakatlar (NNTlar) 
 
Sotsial tuzilmalar (ijtimoiy 
qatlam, sotsial guruh va sinf) 
 
Jamiyat fuqarolarning 
yig’indisi sifatida 
 
Siyosiy partiyalar, qonun 
chiqruvchi va hukumat 
tashkilotlari atrofidagi lobbi 
tashkilotlar 
 
Tadbirkorlar ittiifoqlari, 
iste’molchilar uyushmalari, 
hayriya jamg’armalari 
 
Ilmiy va madaniy 
tashkilotlar, sport 
jamiyatlari 
 
REAL (aniq mavjud) 
muayyan mamlakatda 
tarixiy mavjud 
 
Jamoa 
 
NISBATAN  
(bir qadar mavjud) 
Mavjud ishlab chiqaruvchi 
kuchlar doirasida mavjud 
MUTLOQ  
(Absolyut) 
Ideal, Oliy maqsad 
 
HOZIRGI DAVRDAGI FUQAROLIK JAMIYATI 
 
Tarixiy shakllari 
 
Tuzilmasi 
 
Yashash shakllari 
 

---

71 
Hozirgi  davrga  kelib,  fuqarolik  jamiyati  institutlarining  rivojlanib  borishiga  mutanosib 
ravishda davlat boshqaruvini nomarkazlashtirish(desentralizatsiyalash) uchun ijtimoiy, iqtisodiy va 
psixologik  shart-  sharoitlar  yaratilmoqda.  Bu  jarayon  davlat  boshqaruvini  erkinlashtirish 
(liberallashtirish) va ma’muriy islohotlami amalga oshirishning eng asosiy sharti hamdir. 
Fuqarolik  jamiyati  shakllanib  borgani  sari  mansabdorlar  faoliyatini  milliy  manfaatlar, 
jamiyat barqarorligi va xalq farovonligi asosida kechishi uchun shart-sharoitlar shakllanib boradi. 
Chunki  jamiyatning  manfaatlari  bilan  shaxsning  manfaatlari  uyg’unlashgan  fuqarolik  jamiyati 
sharoitida  fuqarolarning  huquqlari  ham  manfaatlar  asosida  insoniy  birliklarga  uyushish  va  shu 
asosda hokimiyat organlarini nazorat qilish, ularda ishtirok etish mayllari shakllanadi va o’sib bordi. 
Fuqarolik jamiyati sharoitida markaziy hokimiyatning milliy manfaatlar bilan bog’liq yirik 
vakolatlaridan  boshqa  barcha  vakolatlari  mahalliy  hokimiyat  organlari  va  fuqarolik  jamiyati 
institutlariga  o’tkaziladi.  Hududiy  o’zini  o’zi  boshqarish  organlari,  o’z  navbatida,  ilgarilari 
fuqarolarning  ixtiyoriy  birlashuvini  o’z  zimmasiga  olmagan  yoki  u  rad  etgan  boshqa  vakolatlami 
amalga  oshira  boshladi.  Bu  holatda  konsensusga  erishish  prinsipiga  asoslanildi.  Bu  prinsip, 
ko’pincha, ma’muriy shartnomalarda ifodalana boshladi. 
Hozirgi  davrga  kelib  rivojlangan  mamlakatlarda  huquqiy  davlatning  paydo  bo’lishi 
fuqarolik jamiyati tushunchalarini talqin etishga ham kuchli ta’sir etdi. Jumladan, fuqarolik jamiyati 
tushunchasini keng va tor ma’nolarda ishlatish msumga kirdi. Keng ma’nodagi fuqarolik jamiyati - 
davlat  va  uning  tizilmalari  tomonidan  jamiyatni  egallab  olmagan  qismi,  boshqacha  aytganda, 
davlatning  qo’li  yetmagan  qismidir.  Bu  kabi  jamiyat  davlatga  nisbatan  avtonom,  bevosita  unga 
qaram  boimagan  qatlam  sifatida  rivojlandi.  Shuningdek,  fuqarolik  jamiyati  keng  ma’noda  faqat 
demokratik  qadriyatlari  muhitidagina  emas,  balki  avtoritarizm  rejimida  ham  yashay  oladi.  Lekin 
Totalitarizmning  paydo  bo’lishi  bilan  l’uqnrolik  jamiyati  siyosiy  hokimiyat  tomonidan  butunlay 
“yutib” yuborilndi. 
Fuqarolik jamiyati tushunchasi tor ma’noda talqin etilganda u Ituquqiy davlatning ikkinchi 
tomoni  bo’lib,  ular  bir-birlarisiz  yashay  olmaydi.  Fuqarolik  jamiyati  bozor  iqtisodiyo’li  va 
demokratik  huquqiy  davlat  sharoitida  davlat  tasarrufida  boimagan  erkin  va  teng  huquqli 
individlaming o’zaro munosabatidagi plyuralizmdan tashkil topadi. Bunday sharoitda jamiyat turli 
sohalarda  xususiy  manfaatlar  va  individualizmning  erkin  munosabatlari  qamrab  olinadi.  Bu  kabi 
jamiyatning  shakllanishi,  uning  rivojlanishi  individlaming  erkinlikka  intilishi,  ularning  davlatga 
tobe  bo’lgan  fuqarolikdan  erkin  mulkdor  fuqarolarga  aylanishi,  o’z  shaxsiy  hurmat-obro’sini  his 
qila  boshlashi,  xo’jalik  va  siyosiy  mas’ullikni  o’z  zimmasiga  olishga  tayyor  bo’lishi  kabilarga 
bog’liqdir. 
So’nggi  yarim  asr  ichida  tarixiy  rivojlanish  tajribalari  shuni  ko’rsatdiki,  huquqiy  davlat 
unsurlari  shakllanmasdan  ilgari  fuqarolik  jamiyatini  barpo  etish  uchun  imkoniyatlar  va  shart-
sharoitlar yaratilmaydi. Buning asosiy sababi shundaki, huquqiy davlat qurish islohotlari fuqarolik 
jamiyati muhitidan oziqlanadi, davlat irodasi ham jamiyatdagi turli-tuman manfaatlar va ehtiyojlar 
ifodalanishiga  bog’liq  holda  namoyon  bo’ladi.  Shuningdek,  huquqiy  davlat  sharoitidagi  erkin 
raqobatbardoshlik  natijasidagina  o’rta  qatlam  -  mulkdorlar  qatlamining  shakllanishi  uchun  qulay 
shart-sharoitlar yaratiladi. 
Jamiyatni rivojlantirish, huquqiy davlatga asos solish, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish 
va  ijtimoiy-siyosiy  jarayonlardagi  ishtirokini  faollashtirish,  bozor  iqtisodiyo’liga  o’tish,  davlat 
hokimiyati organlarini tizimini nomarkazlashtirish natijasida fuqarolik jamiyati qurish uchun shart-
sharoitlar  yaratiladi.  Fuqarolik  jamiyati  rivojlanib  borgani  sayin  ijtimoiy  tuzilmalar  ham 
takomillashadi,  uning  yangidan  yangi  funksiyalari  paydo  bo’ladi.  Fuqarolik  jamiyati  sharoitida 
ijtimoiy  tuzilmalarga  (sotsial  strukturalarga)  tasnif  berish  uchun  unga  doir  bilimlami  tahlil  etish, 
unga doir kategoriyalar to’g’risida tasavvurlarga ega bo’lish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning 
uchun  fuqarolik  jamiyati  “klassik  darajada  rivojlangan  Yevropa  namunasidagi  hozirgi  davr 
fuqarolik  jamiyati  konsepsiyasining  mohiyati  nimada?”  degan  savolga  javob  berishga  zarurat 
tugiladi. 
Bu  konsepsiyada  fuqarolik  jamiyatining  muhim  mezoni  sifatida  erkin  fuqarolik 
jamoalarining  teng  huquqli,  avtonom  va  faol  xatti-harakat  qilayotgan  individlaming  mavjudligi 

---

72 
yaqqol va ravshan tarzda ajratib ko’rsatilgan. Fuqarolik jamiyati uchun eng muhim mohiyat kasb 
etuvchi  jihatlar  -  bu  alohida  olingan  individlaming  o’z  shaxsiy  xohishlariga  bo’ysungan  holda, 
“ijtimoiy manfatlardan” mustaqil holda o’z shaxsiy ehtiyojlaridan kelib chiqib, shunchaki o’z oldiga 
qo’yilgan  maqsadlarga  erishishga  intilishni  emas,  balki  o’zining  mavjud  bo’lgan  qonuniy 
manfaatlari va ehtiyojlarini chindan ham qondirishi hisoblanadi. 
Bu soha, ya’ni “byurger” (erkin jamiyat kishisi) xususiy shaxs sifatida o’zini o’zi anglash 
sifatidagi individualligi o’z xohishlari va shaxsiy avtonomligini qondirishga qaratilgan talablardan 
kelib  chiqqan  shaxsiy  manfaatlari  va  ehtiyojlarini  amalga  oshiradi.  Fuqarolik  jamiyatida  o’zaro 
ta’sir va bog’lanishlar shuning uchun ham ijtimoiy (sotsial) kenglik deyiladiki, ular xususiy individ 
sifatida sotsial aktyorlardan ham mustaqil ajralgan holda faoliyat yuritishi mumkin. 
Hozirgi davr G’arb namunasidagi fuqarolik jamiyatining tuzilmasi quyidagilardan iborat: 
-  jamiyatning  asosiy  birligi  -  siyosiy  qaramlikdan  xoli  bo’lgan,  o’z  huquqlaridan 
foydalanishga qobillikni egallagan shaxs; 
-  turli-tuman  manfaatlami  ifodalash  va  amalga  oshirish  zamriyati  asosida  shakllanadigan 
nodavlat jamoat tashkilotlari va harakatlar; 
-  nodavlat  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlar  va  institutlar  (xususiy  mulk,  mehnat, 
tadbirkorlik va hokazo) ; 
- davlatdan mustaqil bo’lgan ishlab chiqaruvchilar (xususiy firmalar va boshqalar) ; 
- jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlar; 
- saylovchilar uyushmalari, turli klublar va to’garaklar; 
-munitsipal, ya’ni o’zini o’zi boshqarish organlari; 
- ta’lim va tarbiyaning nodavlat sohasi; 
- nodavlat ommaviy axborot vositalari; 
-  siyosiy  partiyalar,  qonun  chiqaruvchi  va  vakillik  organlari  atrofidagi  davlat  bilan 
fuqarolik jamiyatini o’zaro bog’lovchi bo’g’in sifatidagi turli lobbi tashkilotlar;  , 
-  tadbirkorlar,  fermerlar  tashkilotlari,  kasaba  uyushmalari,  iste’molchilar  uyushmalari, 
ilmiy va madaniy tashkilotlar, sport jamiyatlari va boshqalar. 
-oila; 
-diniy tashkilotlar va boshq. (Qarang: 3.1.-jadval). 
Ijtimoiy tuzilma ichidagi fuqarolik jamiyatining asosi - davlat va siyosiy tashkilotlaming 
barqarorligiga  zaruriyat  sezadigan  o’rta  sinf  -  mulkdorlar  qatlami  hisoblanadi.  “O’rta  sinf’ning 
vakillari yuqori darajada sotsial va iqtisodiy mustaqillikka ega bo’ladi. Aristoteldan boshlab Jan Jak 
Russo  va  Georg  Gegelgacha  bo’lgan  barcha  mutafakklrlar  xususiy  mulkning  mustaqil  fuqarolar 
yaratishdagi o’rnini e’tirof etishgan. 
Shuningdek, qator tadqiqotchilar fuqarolik jamiyatining rivojlanishini quyidagi isbot talab 
qilmaydigan jihatlarini ajratib ko’rsatdi: 
- fuqarolik jamiyati davlatgacha yoki davlatdan tashqarida mavjud bo’lmaydi; 
- ayni davlat, qaysiki fuqarolik jamiyati uning chegarasi ichida mavjud bo’ladigan davlat 
fuqarolarning  farovonligi  va  ularning  alohida  maqsadlariga  (agar  bu  maqsadlar  qonunga  xilof 
bo’lmasa) mansub jihatlami himoya qiladi; 
-  fuqarolik  jamiyati  davlatdan  fuqarolarning  hayoti,  sog’lig’i,  xavfsizligi  va  boshqa 
ijtimoiy manfaatlarini himoya qilishni talab qilishga haqlidir; 
-  bir  tomondan,  moddiy  mo’l-koichilikda  yashayotgan,  ikkinchi  tomondan,  muhtojlikda 
turmush  kechirayotganlar  o’rtasidagi  ziddiyatlami  yumshatuvchi  ijtimoiy  dasturlami  amalga 
oshirish majburiyati davlat zimmasiga yuklanadi; 
- davlat o’zining tashqi siyosati va mudofaa qudrati bilan fuqarolik jamiyatining yashashini 
ta’minlaydi. 
Hozirgi 
davrda 
jamiyatshunos 
olimlar 
tomonidan 
fuqarolik 
jamiyatini 
tuzilmashlashtirishga oid uchta asosiy  yondashuvni ilgari surdi: institutstional, tizimli va sektorli. 
Ularning  ichida  institutsional  yondashuv  kengroq  tarqaldi.  Bu  yondashuv  asosi  sifatida  tarixiy 
rivojlanish  jarayonida  odamlaming  ijtimoiy  (sotsial)  xatti-harakatlari  va  aloqalarini  muvofiqlas-
htirish maqsadidan kelib chiqqan zamriyat sifatida paydo bo’lgan ijtimoiy hayot birligi (uyushmasi) 

---

73 
sifatida  shakllangan  “ijtimoiy  institut”  tushunchasi  qabul  qilindi.  Bu  tavsifga  tayangan  holda, 
institut sifatida, ham bir butun holdagi fuqarolik jamiyatini, ham uning tarkibiy qismlarini alohida-
alohida  tarzda  ko’rib  chiqish  mumkin.  Bunda  fuqarolik  jamiyati  bozor  munosabatlari  asoslari, 
demokratik davlat, asosan, davlatdan mustaqil ravishda yashash (avvalambor, moliyaviy) manbalari 
mavjud  bo’lgan  ijtimoiy  sinflar  va  qatlamlar  mavjudligi  bilan  tavsiflanadigan  ijtimoiy 
munosabatlarining  yaxlit  tizimi  sifatida  namoyon  bo’ladi.  Bu  fuqarolik  institutlari  bir  butun 
jamiyatga mansub bo’lgan, uning biron-bir qismi yoki tizim ostiga taalluqli bo’lmagan, balki uning 
rivojlanishining muayyan bosqichida turishi bilan ifodalanadigan institutlardir. 
Institutsional yondashuvning muhim tomoni shundaki, u fuqarolik jamiyatining u yoki bu 
manfaatlami amalga oshirayotgan alohida olingan omillarini ajratish va tavsiflash imkonini beradi. 
Shuningdek, fuqarolik jamiyatini strukturalashning tizimli yondashuvi ham o’zining qator 
afzalliklariga egadir. Shuning uchun ham turli jamiyatga doir adabiyotlarda, ko’pincha, “struktura” 
(tarkib) tushunchasi “tizim” sinonimi sifatida ishlatiladi. Bu kabi nuqtayi nazardan kelib chiqilsa, 
har  bir  mamlakatdagi  fuqarolik  jamiyati  quyidagi  tizimiy  belgilarga  ega  bo’ladi:  u  biron-bir 
sotsiallik  (ijtimoiylik)  turiga  mansub  (keng  ma’noda)  bo’lib,  boshqaruvchi  va  boshqariluvchi 
tizimlarga  bo’linish,  muayyan  darajadagi  suverenlik,  iyerarxiyalik,  barqarorlik,  rivojlanib  va 
o’zgarib  borish,  ochiqlik,  turli  moslashuvlar,  organik  birlik  (yaxlitlik)  va  differensiyalashish  kabi 
sifatlarga ega bo’ladi. 
Fuqarolik  jamiyati  o’z  ichiga  qator  ostki  tizimlami  oladi:  iqtisodiy,  siyosiy,  ijtimoiy  va 
ma’naviy.  Bu  ostki  tizimlaming  fiinksiyalaridan  kelib  chiqib  ularning  har  biri  doirasida  alohida-
alohida ravishda shakllanadigan fuqarolik jamiyatining uyushmalarini strukturalash mumkin. 
Shuningdek,  fuqarolik  jamiyati  strukturasini  uch  sektorlik  nazariya  asosida  ham  ko’rib 
chiqish mumkin (Qarang: 3.2.-jadval). Uning muhim jihati - bu fuqarolik jamiyatining  gorizontal 
tekislikda  (uch  sektorga  boiingan  holda)  ,  shu  bilan  birga,  uni  vertikal,  ya’ni  ijtimoiy  tizimdagi 
holatini  yaxlit  tarzda  tahlil  qilish  mumkinligidadir.  Gorizontal  bo’lish  deganda  faoliyatlari 
ustuvorligidan kelib chiqib jamiyatni uchta teng huquqli sektorlarga bo’lish tushuniladi. Dastlabki 
ikki  sektor  -  bu  davlat  va  siyosiy  institutlar  hamda  ishbilarmon  xususiy  tashkilotlar  va 
korxonalardan  iborat.  Hozirgi  davrda  uchinchi  -  foyda  olishni  ko’zlamaydigan  sektor  ham  paydo 
bo’ldi. Bu sektor aholining o’z oldiga shaxsiy daromad olishni qo’ymaydigan gumhlari va nodavlat 
tashkilotlarini o’z ichiga oladi. Uchinchi sektorga oila bilan hukumat va foyda keltiruvchi biznes 
vakillaridan iborat sektor o’rtasida rivojlangan faollashuv sektori sifatida qaraladi. Bu qarashlarga 
muvofiq  vertikal  ravishda  bo’linishda  uchta  daraja  -  faoliyatga  oid  bo’lgan  fuqarolik  faolligi 
(xususan,  fuqarolik  jamiyati)  va  nofuqaroviy  hamjamiyat  (jinoiylikka  taalluqli  bo’lgan)  darajalari 
mavjudligi ifodalanadi. 
Faoliyatga  oid  daraja  o’z  ichiga  siyosiy  institut  sifatida  davlat,  iqtisodiy  va  biznes-
strukturalar, foyda olishni ko’zlamaydigan tashkilotlnr doirasida amalga oshadigan barcha yuridik 
jihatdan rasmiylushgan aloqalar va munosabatlarini oladi. Nofuqarolik jamiyati – bu barcha uchta 
sektordagi norasmiy (yashirin) vajinoiy faoliyatga moyil guruhlardir. Bu darajalar orasiga jamiyat 
faoliyati  sohasining  o’rta  holati  sifatida  bir  tomondan,  huquqiy  maydon  doirasida,  ikkinchi 
tomondan, davlat tomonidan muvofiqlashtirilmaydigan fuqarolik jamiyati joylashadi. 
Albatta,  fuqarolik  jamiyatining  sotsial  strukturalarini  (ijtimoiy  tuzilmalarini)  o’rganishda 
uchala  yondashuvning  har  biriga  ehtiyoj  seziladi.  Fuqarolik  jamiyatida  ishtirok  etayotgan  har 
qanday  omil  institutlashadi,  o’zining  ustuvor  maqsadlariga  bog’liq  holda  sektorlarga  bo’linadi, 
o’ziga  xos  muayyan  muhitda  faoliyat  yuritadi.  Ularning  hammasi  bir  doiraga  jamlanishi  ostki 
tizimlarga bo’linadigan fuqarolik jamiyatini tashkil etadi. 
Aksariyat jamiyatshunos olimlaming fikricha, fuqarolik jamiyatining strukturalari quyidagi 
belgilar bilan tavsiflanadi: 
- ijtimoiylik (sotsial manfaatlar va intilishlami artikulyatsiya qilish, odamlar va buyumlar 
o’rtasidagi emas, balki odamlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va aloqalar) ; 
- davlatdan ayri bo’lgan o’zini o’zi boshqarish (avtonomlik) ; 
-  fuqaroviylik  (sivilizatsiyaga  erishganlik,  ya’ni  butun  bir  jamiyat  va  boshqalaming 
manfaatlarini e’tiborga olish qobiliyatiga ega bo’lish, huquqiy doira ichida xatti-harakat qilish) ; 

---