Microsoft Word àñîñèéòåõ10. doc

 
34-Ma’ruza 
 Mavzu:  
MEMBRANA ORQALI MODDA ALMASHINISH 
 
1. Membrana orqali modda almashinish haqida umumiy tushuncha. 
2. Membranalarning asosiy turlari 
3. Membranali jarayonlarning fizik xossalari 
4. Membranali qurilmalar. 
  
Xalq xo׳jaligining ko׳pchilik sohalarida suyuq va gazsimon aralashmalarni ajratish uchun haydash, 
rektifikatsiya, ekstraksiya, adsorbsiya va boshqa usullardan foydalaniladi. Biroq aralashmalami 
ajratishda eng universal usul hisoblangan membranali usulni qo׳llash yaxshi samara berishi mumkin. Bu 

---

 
154
 
usulning mohiyati yarim o׳tkazuvchan membranalar orqali modda o׳tkazish jarayonini tashkil etishdan 
iborat. 
Hozirgi paytda membranali usul turli maqsadlar uchun ishlatilmoqda: 
1) kimyo va neft kimyosi sanoatida-azeotrop aralashmalarni ajratish, eritmalarni tozalash va 
quyiqlashtirish, eritmalardagi tarkibida kichik molekulali komponentlarni ushlagan yuqori molekulali 
birikmalarni tozalash yoki ajratib olish va hokazo; 
2) biotexnologiya va tibbiyot sanoatida-biologik faol moddalar, voksinalar, fermentlar va shu kabi 
boshqa birikmalarni ajratish va tozalash; 
3) oziq-ovqat sanoatida meva va sabzavot sharbatlari, sutni quyuqlashtirish, yuqori sifatli qandni olish 
va hokazo. 
Membranali jarayonlar, ayniqsa suv va suvli eritmalarni qayta ishlash hamda oqava suvlarni tozalashda 
keng qo׳llanilmoqda. 
Keyingi yillari membranali jarayonlar gaz aralashmalarini ajratishda ham ishlatilmoqda. Masalan, 
havodan kislorodni ajratib olish, kislorod bilan to׳yingan havoni olish, tabiiy gazdan geliy va SO
2
 ni 
ajratib olish kabi jarayonlarga membranali usulni qo׳llash yaxshi samara bermoqda. 
Sanoatning turli sohalarida qo׳llanilayotgan ajratishning membranali usullari quyidagi turlarga bo׳linadi: 
teskari osmos, ultrafiltrlash, mikrofiltrlash, dializ, elektrodializ, membrana orqali bug`latish, 
membranali distillash, elektroosmofiltrlash, membrana yordamida gazlarni ajratish. Ushbu 
jarayonlarning barchasida ajralayotgan aralashma yarim o׳tkazuvchan membrana bilan kontaktda 
bo׳ladi. 
Harakatlantiruvchi kuchning turiga ko׳ra membranali jarayonlar quyidagicha sinflanadi: 
1) harakatlantiruvchi kuch sifatida bosim gradienti ishlatilganda baro-membranali jarayonlar (teskari 
osmos, manofiltrlash, ultrafiltrlash, mikrofiltrlash); 
2) harakatlantiruvchi kuch sifatida konsentratsiya gradienti qabul qilinganda. Diffuzion-membranali 
jarayonlar (dializ, membrana orqali bug`lanish, membrana yordamida gazlarni ajratish va boshqalar); 
3) harakatlantiruvchi kuch sifatida elektr potensiali qo׳llanilganda elektromembranali jarayonlar 
(elektrodializ, elektroosmos va boshqalar); 
4) harakatlantiruvchi kuch — harorat gradienti bo׳lsa termo-membranali jarayonlar (membranali 
distillash va boshqalar). 
Ba’zi bir membranali jarayonlarda ikki yoki uch xil harakatlantiruvchi kuchlar birga bo׳lishi mumkin. 
Membaranadan o׳tgan mahsulot permeat deb ataladi, ajralayotgan aralashmaning membrana oldida 
qolgan qismi retant (ayrim paytlarda konsentrat) deb yuritiladi.