Microsoft Word àñîñèéòåõ10. doc

23-Ma’ruza 
MAVZU: SUYUQLIKLARNI HAYDASH 
1.  Suyuqliklarni haydash jarayoni haqida umumiy tushunchalar 
2.  Oddiy haydash usullari 
3.  Fraksiyali haydash 
4.  Deflegmasiya bilan haydash 
5.  Suv bug`i bilan haydash 
Ikki yoki bir necha komponentlardan tashkil topgan bir jinsli suyuqlik aralashmalarini ajratishda 
haydash (distillyatsiya va rektifikatsiya) jarayoni keng ishlatiladi. 
Agar boshlang`ich aralashma uchuvchan va uchmaydigan komponentlardan iborat bo׳lsa, bunda 
bug`latish orqali suyuqlikni tashkil etuvchi komponentlarga ajratish mumkin. Haydash yo׳li bilan 
suyuqliklarni ajratish bir xil haroratda aralashma komponentlarining turlicha uchuvchanlikka ega 
bo׳lishiga asoslangan. Shu sababli haydash paytida aralashma tarkibidagi komponentlar o׳zlarining 
uchuvchanlik xususiyatiga proporsional ravishda bug` holatiga o׳tadi. 
Haydash jarayonidan ajralib chiqqan bug` kondensatsiyaga uchraydi, hosil bo׳lgan kondensat distillyat 
yoki rektifikat deb ataladi. Bug`lanmay qolgan va qiyin uchuvchan komponentdan tashkil topgan 
suyuqlik esa qoldiq deb yuritiladi.
 
Bug` fazasining yengil uchuvchan komponent bilan boyish darajasi asosan haydash usuliga bog`liq. 
Suyuqliklarni haydashning ikkita usuli bor: 
1) oddiy haydash (distillyatsiya); 
2) murakkab haydash (rektifikatsiya). 
Aralashma komponentlarining uchuvchanligi o׳rtasidagi farq katta bo׳lsa, oddiy haydash usulidan 
foydalanish maqsadga muvofiq bo׳ladi. Oddiy haydash paytida suyuqlikning bir marta qisman 
bug`lanishi yuz beradi. Odatda bu usul suyuq aralashmalami birlamchi ajratish hamda murakkab 
aralashmalarni qo׳shimchalardan tozalash uchun ishlatiladi. 
Suyuq aralashmani komponentlarga to׳la ajratish uchun rektifikatsiya usulidan foydalaniladi. 
Rektifikatsiya jarayoni aralashmani bug`latishda ajralgan bug` va bug`ning kondensatsiyalanishi 
natijasida hosil bo׳lgan suyuqlik o׳rtasida ko׳p marotabalik kontakt paytidagi modda almashinishga 
asoslangan. 
Suyuq aralashmalami rektifikatsiya yordamida ajratish kolonnali qurilmalarda olib boriladi, bunda bug` 
va suyuqlik fazalari o׳rtasidagi uzluksiz hamda ko׳p marotabalik kontakt yuz beradi. Natijada fazalar 
o׳rtasida modda almashinish yuz beradi. Suyuq fazadagi yengil uchuvchan komponent bug` tarkibiga, 
bug` fazasidagi qiyin uchuvchan komponent esa suyuqlikka o׳tadi. Rektifikatsiya kolonnasining 
yuqorigi qismidan chiqayotgan bug asosan yengil uchuvchan komponentdan iborat bo׳lib, u 
kondensatsiyaga uchragandan so׳ng ikki qismga ajraladi. Kondensatning birinchi qismi distillyat yoki 
rektifikat (yuqorigi mahsulot) deb ataladi. Kondensatning ikkinchi qismi esa kolonnaga qaytariladi va u 
flegma deb yuritiladi. Qurilmaga qaytarilgan suyuqlik (flegma) pastdan ko׳tarilayotgan bug` bilan 
to׳qnashadi. Kolonnaning pastki qismidan, asosan, qiyin uchuvchan komponentdan tashkil topgan 
qoldiq modda uzluksiz ravishda chiqarib turiladi. 
Hozirgi vaqtda kimyoviy texnologiyaning ko׳pchilik sohalarida (organik sintez, izotoplar, polimerlar, 
yarim o׳tkazgichlar va shu kabi bir qator o׳ta toza mahsulotlar ishlab chiqarishlarda) rektifikatsiya usuli 
keng qo׳llanilmoqda. Rektifikatsiya jarayoni spirt, neft mahsulotlari va sintetik 

---

 
111
 
 
 
26.1-rasm. Binar aralashmali uchuvchan suyuqliklarning sinflanishi: 
1- komponentlari o׳zro bir-birida erimaydigan suyuqliklar; 
2 - komponentlari bir-biridan qisman eriydigan suyuqliklar; 
3 - komponentlari bir-biridan to׳la eriydigan va bug`lari bosimining o׳zgarishi maksimum orqali o׳tgan 
suyuqliklar; 
4 - ideal tizimlar; 5 — komponentlari bir-birida to׳la eriydigan va bug`lari bosimining o׳zgarishi 
minimum orqali o׳tgan suyuqliklar. 
kauchuk, mineral o׳gitlar ishlab chiqarishda ham keng ishlatiladi. Bulardan tashqari, vino, likyor-aroq 
va efir moylari ishlab chiqarishda ham rektifikatsiyadan foydalaniladi. 
Aralashma komponentlarining qaynash haroratlari bir-biriga yaqin bo׳lsa, bunday aralashmalami 
ajratish ancha qiyin hisoblanadi. Bunday hollarda haydashning maxsus usullari: ekstraktiv rektifikatsiya, 
azeotrop rektifikatsiya, molekulyar distillash va past haroratli rektifikatsiya jarayonlaridan foydalanish 
lozim. 
Amalda ko׳pincha ko׳p komponentli aralashmalami ajratishga to׳g`ri keladi, biroq jarayonning 
nazariyasini o׳rganish uchun ikki komponentli, ya’ni binar aralashmani haydash yo׳li bilan ajratishni 
ko׳rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Binar aralashma yengil va qiyin uchuvchan komponentlardan 
tashkil topgan bo׳ladi. 
Binar aralashmalarning sinflanishini D.P. Konovalov ishlab chiqqan (26.1-rasm). Bu rasmda turli binar 
aralashma bug`larining umumiy bosimi va suyuq faza o׳rtasidagi bog`liqlik ko׳rsatilgan. Vertikal o׳qda 
o׳zgarmas haroratda aralashma bug`ining umumiy bosimi berilgan bo׳lsa, gorizontal o׳qda esa suyuq 
fazaning tarkibi (% hisobida) ko׳rsatilgan. Agar aralashma komponentlari o׳zaro bir-birida erimasa 
(yoki juda oz miqdorda erisa), bu holat 1-chiziq orqali ifodalanadi. Bunda aralashma bug`larining 
bosimi toza komponentlar bug` bosimlarining yig`indisiga teng bo׳ladi. Bu turdagi aralashmalarga 
benzol va suvning yoki uglerod sulfidi va suvning aralashmalari misol bo׳ladi. 
Binar aralashma komponentlari bir-birida qisman erisa, bunday aralashma bug`larining bosimi 2-chiziq 
bo׳yicha o׳zgaradi. Bunday tizimlarga suv-izobutil spirti, suv-izoamil spirti aralashmalari kiradi. 
Komponentlari o׳zaro to׳la va istalgan nisbatlarda bir-birida eriydigan aralashmalar bug`larining bosimi 
3-chiziq bo׳yicha o׳zgaradi. Bunday aralashma bug`lari bosim yig`indisining o׳zgarishi maksimum 
orqali o׳tadi, bu holat maksimal haroratdagi suyuq fazaning tegishli tarkibi bilan belgilanadi. Bu turdagi 
aralashmaga etil spirti-suv aralashmasi misol bo׳ladi. 
Komponentlar bir-birida to׳la erisa, aralashma bug`larining umumiy bosimi minimumga ega bo׳ladi (5-
chiziq). Bunday aralashmalar qatoriga suv-chumoli kislotasi, aseton-xloroform aralashmalari kiradi. Bir 
komponent ikkinchi komponentda to׳la erisayu, biroq bosim maksimum yoki minimumga ega bo׳lmasa, 
bunday holat 4-chiziq orqali ifodalanadi. Bunday eritmalar ideal tizimlar deb yuritiladi (masalan: 
ammiak-suv; metil spirti-etil spirti). 
Shunday qilib, P=f(x) chiziqning ko׳rinishi tizim komponentlari molekulalarining o׳zaro ta’siri turlicha 
bo׳lishi bilan bog`liq ekan. 
Ideal eritmalarning xossalari Paul qonuni bilan ifodalanadi. Bu qonunga ko׳ra, suyuqlik ustidagi bug`lar 
tarkibidagi komponentlarning parsial bosimi toza komponent bug`i bosimining komponentning 
suyuqlikdagi molyar ulushiga ko׳paytirilganiga teng:
 

---

 
112
 
a
a
a
x
P
p
⋅
=
                                       (26.1) 
bu yerda 
a
p   —
 komponentning parsial bosimi; 
a
P
, — berilgan haroratdagi toza komponent 
bug`larining bosimi; 
a
x
, — komponentning suyuqlikdagi molyar ulushi. 
Aralashma bug`i bosimining o׳zgarishi to׳g`ri chiziqdan chetga chiqsa, bunday eritmalarning hosil 
bo׳lishi ma’lum miqdordagi issiqlik effekti orqali boradi. Bu hol komponentlar molekulalari o׳rtasida 
o׳zaro ta’sir kuchi borligidan dalolat beradi. 
Agar bir xil bo׳lmagan molekulalar o׳rtasidagi tortishish kuchi bir xil bo׳lgan molekulalar o׳rtasidagi 
tortishish kuchidan kam bo׳lsa, aralashma bug`lari bosimning chizig`i ideal eritmalar chizig`ining 
yuqorigi tomonida joylashadi (1,2 va 3 chiziqlar). Agar bir xil bo׳lmagan molekulalarning tortishish 
kuchi bir xil bo׳lgan molekulalarning tortishish kuchidan katta bo׳lsa, u holda bosimning egri chizig`i 
ideal eritmalar to׳g`ri chizig`ining pastidan o׳tadi (5-chiziq). 
Bir xil bo׳lmagan molekulalarning o׳zaro tortishish kuchi juda kichik bo׳lsa, bunda suyuq faza ikki 
qatlamga bo׳linadi. Har bir komponent suyuq fazadan bug` fazasiga o׳z molekulalarini yuboradi. 
Umumiy bosim berilgan haroratdagi toza komponentlar bosimlarining yig`indisiga teng (1 va 2 
chiziqlar). 
Haydash jarayonini hisoblash uchun muvozanatda bo׳lgan suyuq va bug` fazalarining tarkibini bilish 
zarur. Suyuqlik va bug` fazalaridan iborat bo׳lgan ikki komponentli aralashmalarning erkinlik darajasi 
sonini bilish uchun fazalar qoidasidan foydalaniladi: 
S=K-F+2=2-2+2=2
                                      (26.2) 
bu yerda, S — erkinlik darajasi soni;  F— fazalar soni (F= 2); 
K —
 komponentlar soni (K=2). 
Shunday qilib, tizimning holatini belgilovchi uchta kattalik (harorat, bosim, konsentratsiyasi)dan 
istalgan ikkitasini tanlash mumkin. Agar misol tariqasida bosim va harorat tanlansa, u holda tizimning 
tarkibi (ya’ni suyuqlik va bug` fazalaridagi komponentlarning konsentratsiyasi) ma’lum bir qiymatga 
ega bo׳ladi.