Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

22.3.  Soliqlarning iqtisodiy va soliqqa tortish ob’ekti bo‘yicha guruxlanishi 

O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 23- moddasiga asosan O‘zbekiston Respublikasi 

hududida quyidagi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi. 

Soliqlarga quyidagilar kiradi:  

1) yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i; 

2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i; 

3) qo‘shilgan qiymat solig‘i; 

4) aktsiz solig‘i; 

5) yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar;  

6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; 

7) mol-mulk solig‘i; 

8) yer solig‘i; 

9) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i;  

10) jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun 

olinadigan soliq. 

Boshqa majburiy to‘lovlarga quyidagilar kiradi: 

1) ijtimoiy jamg‘armalarga majburiy to‘lovlar: 

yagona ijtimoiy to‘lov;  

fuqarolarning byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari;  

byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalar; 

2) Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar: 

Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar; 

Respublika yo‘l jamg‘armasiga yig‘imlar; 

3) davlat boji; 

4) bojxona to‘lovlari; 

5) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish 

huquqi uchun yig‘im. 

Yuqorida keltirilganlarning ikkinchi va uchinchi qismlarida ko‘rsatilgan soliqlar va boshqa 

majburiy to‘lovlar umumbelgilangan soliqlardir. 

Soliq  solishning  soddalashtirilgan  tartibida  to‘lanadigan  quyidagi  soliqlar  qo‘llanilishi 

mumkin: 

yagona soliq to‘lovi;  

---

 

226 

 

yagona yer solig‘i; 

tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat’iy belgilangan soliq. 

Yuqoridagilarning  ikkinchi  qismining  1–6-bandlarida,  uchinchi  qismining  1–4-bandlarida, 

beshinchi  qismining  ikkinchi  va  to‘rtinchi  xatboshlarida  nazarda  tutilgan  soliqlar  hamda  boshqa 

majburiy to‘lovlar umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlardir. Ikkinchi qismining 7–10-

bandlarida,  uchinchi  qismining  5-bandida,  beshinchi  qismining  uchinchi  xatboshisida  nazarda 

tutilgan  soliqlar  hamda  boshqa  majburiy  to‘lovlar  mahalliy  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to‘lovlar 

jumlasiga kiradi. 

Davlat umummilliy dasturlarini amalga oshirish davrida tegishli jamg‘armalar tashkil etilishi 

mumkin bo‘lib, ularga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda majburiy to‘lovlar belgilanadi.  

Iqtisodiy  mohiyatiga  qarab  soliqlar  egri  va  to‘g‘ri  soliqlarga  yoki  bevosita  va  bilvositaga 

bo‘linadi.  To‘g‘ri  soliqlarni  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  soliq  to‘lovchilarning  o‘zi  to‘laydi,  ya’ni  soliqni 

huquqiy to‘lovchisi ham, haqiqiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo‘ladi. To‘g‘ri soliq yukini boshqalarga 

ortish  holati  bo‘lmaydi.  Bu  soliqlarga  hamma  daromaddan  to‘lanadigan  va  barcha  mulk  soliqlari 

kiradi. 

To‘g‘ri  soliqlardan  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  daromaddan  soliq  to‘langanligi  uchun  soliqlar 

stavkasining  kamaytirilishi  korxonalar  daromadining  ko‘p  qismini  ularga  qoldirib,  investitsiya 

faoliyatini  kengaytirish  imkonini  yaratib,  bozor  iqtisodiyotini  rivojlantiradi.  Bu  soliqlarning 

stavkalari  ko‘paytirilsa,  biznes  imkoniyatlari  kamaya  borib,  iqtisodiy  rivojlanishni  susaytiradi.  Bu 

guruh soliqlarning stavkalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri bozor iqtisodiyoti bilan chambarchas bog‘langandir. 

Egri soliqlarni huquqiy to‘lovchilari mahsulot (ish, xizmat)ni yuklab jo‘natuvchilardir. Lekin 

soliq og‘irligini haqiqatdan ham byudjetga to‘lovchilari tova (ish, xizmat) ni iste’mol qiluvchilardir, 

ya’ni haqiqiy soliq to‘lovchilar bu yerda yashiringan. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga 

ustama ravishda qo‘yiladi. 

Bu  soliqlarning  ijobiy  tomoni  Respublikada  ishlab  chiqarilgan  tovarlarni  chetga  chiqib 

ketishini chegaralangan, mamlakat ichida tovarlar ko‘p bo‘lishiga yordam beradi. Egri soliqlar orqali 

tovarlar qiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning taqchilligi ortadi. Egri soliqlar stavkasining ilmiy 

oshirilishi korxonalarning faoliyatining moliyaviy yakuniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etmaydi,  ya’ni 

investitsion  faoliyatini  qisqartirmaydi.  Ammo  soliq  stavkasi  tahlilsiz  osha  borsa  korxonalar  sotish 

qiyinchiligiga uchrab foyda olishni ham byudjetga to‘lovlarni ham kamaytirishi mumkin.  

Bu soliqlarning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul massasini kamaytirib, inqirozni 

jilovlab  boradi.  Korxonalarda  to‘g‘ri  soliqlar  stavkasini  kamaytirish  hisobiga  berilgan  imkoniyat 

ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirib, tovarlar mo‘l-ko‘lligini ta’minlashi kerak. 

Dune soliq amaliyotida to‘g‘ri va egri soliqlar nisbatiga u  yoki bu mamlakat iqtisodiyotini 

rivojlanishi yokiiqtisodiy qiyinchiliklarni borligini tahlil qilibborishi mumkin. 

Egri soliqlar tarkibiga QQS, aktsiz solig‘i, bojxona boji, yer osti boyliklaridan foydalanganlik 

uchun to‘lanadigan soliqlar kiradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, to‘g‘ri va egri soliqlar yagona soliq 

tizimini  tashkil  etib  bir-biri  bilan  o‘zaro  bog‘langan.  Umumiy  soliq  summasi  o‘zgarmagan  holda 

birining stavkasini kamaytirish ikkinchisini stavkasini oshirishni talab etadi. 

Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab to‘rt guruhga bo‘linadi: 

22.3.1.1.1.1.1. Oborotdan olinadigan soliqlar; 

22.3.1.1.1.1.2. Daromaddan olinadigan soliqlar; 

22.3.1.1.1.1.3. Mol-mulk qiymatidan olinadigan olinadigan soliqlar; 

22.3.1.1.1.1.4. Yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar; 

Oborotdan olinadigan soliqlarga QQS, aktsiz solig‘i, bojxona boji va yer osti boyliklaridan 

foydalanganlik uchun to‘lanadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot tushunchasi bizning qonunchiligimiz 

bo‘yicha  ilgaridekmahsulot  realizatsiyasi  oborotidan  emas,  balki  mahsulotlarni  yuklab  yuborgan 

qiymat bilan o‘lchanadi. Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq oborotdan olinadigan soliqlarga 

kiradi. 

---

 

227 

 

Daromaddan  olinadigan  soliqlarga  huquqiy  shaxslarning  foydasiga,  jismoniy  shaxslarning 

daromadiga  solinadigan  soliq,  savdo  tashkilotlarining  belgilangandaromadidan  soliqlar  kiradi.  Bu 

guruh soliqlariga infratuzilmani rivojlantirish solig‘i ham kiradi. 

Mol-mulk  kiymatidan  olinadigan  soliqlarga  mol-mulk  solig‘i,  jismoniy  shaxslarning  dizel, 

benzin va suyultirilgan gaz uchun to‘lanadigan soliqlari kiradi. 

Yer  maydonlaridan  olinadigan  soliqlarga  qishloq  xo‘jalik  tovar  ishlab  chiqaruvchilarning 

yagona yer solig‘i va yuridik va jismoniy shaxslarning yer soliqlari kiradi.