Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

6. 

Soliq imtiyozi-soliq imtiyozlari deganda soliq to‘lovchilarga soliq va yig‘imlarni to‘lashdan 

qisman, vaqtinchalik va to‘liq ozod eti shva soliq bazasini kamaytirish tushuniladi. 

Soliq imtiyozlari bugungi kunda 3 xil turi mavjud: 

1. 

Soliqdan batamom ozod etuvchilar; 

2. 

Soliqdan qisman va vaqtincha ozod etiluvchilar; 

3. 

Soliqqa tortiladigan bazadan kamaytiriladigan soliqlar. 

7. 

Soliq og‘irligi- to‘lovchining hamma soliqlar va yig‘imlar yig‘indisini byudjetga to‘lashidir. 

Soliq og‘irligi foydaga yoki jami daromadga nisbatan olinadi. Mamlakat miqyosida hamma to‘langan 

soliq va yig‘imlarning yalpi ichki mahsulotdagi salmog‘i ham soliq og‘irligini ifodalaydi deyiladi. 

Ammo  soliq  og‘irligi  aniq  to‘lovchining  daromadiga nisbatan  jami  to‘lagan  soliqlari  va  to‘lovlari 

salmog‘idir. 

Agar soliq to‘lovchi soliqlarni to‘g‘ri to‘lagan bo‘lsa, unga soliq og‘irligi mos keladi. Lekin 

ba’zi  korxonalarda  egri  soliqlar  bo‘lib,  uning  huquqiy  to‘lovchilari  korxona  hisoblansada,  soliq 

og‘irligi iste’molchi, ya’ni aholi zimmasiga tushadi. Oxirgi iste’mol qiluvchilar aholi hisoblanadi. Bu 

yerda egri soliqlar hisobiga aholining real daromadlarini biroz bo‘lsada, pasayish hollari uchraydi. 

Soliq og‘irligini makrodarajada, sohalar bo‘yicha va mikrodarajada aniqlash mumkin. 

Soliqlarning funktsiyalari ularning mohiyatini amaliyotda harakat qilayotganligini ko‘rsatadi. 

Shunday ekan, funktsiya doimo yashab, soliq mohiyatini ko‘rsatib turishi zarur. Bugun paydo bo‘lib, 

ertaga yo‘q bo‘lib ketadigan holatlar soliq funktsiyasi bo‘la olmaydi. Demak, kategoriya funktsiyasi 

---

 

225 

 

doimiy,  qat’iy  takrorlanib  turadigan  voqe’likni  ifodalaydi.  Shunday  uslubiy  yondashishidan  kelib 

chiqib soliqlar funktsiyasini aniqlash kerak. Funktsiya va vazifani farqiga borish zarur. Funktsiya – 

doimiydir, vazifa esa o‘tkinchidir. 

Soliqlarning  funktsiyalari  masalasida  katta  bahslashuvlar  mavjud,  lekin  yagona  bir  fikrga 

kelingan emas. Ko‘pchilik iqtisodchilar soliqlarga fiskal, boshqaruvchi, rag‘batlantiruvchi, nazorat 

funktsiyalari  xos  deb  ta’rif  berishadi.  Bugungi  kunda  soliqlarning  fiskal,  taqsimlash  va  nazorat 

funktsiyalari mavjud. 

Soliqlarning  fiskal  funktsiyasida  haqiqatdan  ham  soliqlar  xazinaga  tushadi.  Bu  voqe’lik 

ko‘zga  yaqqol  ko‘rinib  turganligidan  amaliyotchilar  shu  funktsiyaga  tirmashib  olishgan,  ya’ni 

chuqurroq fikr yuritsak, yaratilgan ichki yalpi mahsulot qiymat yoki korxonadagi daromadlarni avval 

taqsimlamasdan turib, ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri byudjetga o‘tkazib yuborish holati bo‘lmaydi. Avvalo 

ishlab  chiqarishda  ishlab  chiqaruvchilarning  manfaatdorligini  ta’minlab,  so‘ng  daromaddan  bir 

qismini xazinaga olish zarur. Shuning uchun xazina funktsiyasini to‘liq va keng ma’noda taqsimlash 

funktsiyasi desak to‘g‘ri bo‘ladi. 

Soliqlarning nazorat funktsiyasi haqiqatdan ham doimiy harakat qiladi. Lekin, bu funktsiya 

taqsimlash  funktsiyasi  bilan  yonma-yon  turib  daromadlarni  to‘g‘ri  taqsimlanayotganligini, 

soliqlarning  to‘g‘ri  va  o‘z  vaqtida  tushayotganligini  nazariy  jihatdan  nazorat  qiladi.  Nazorat 

funktsiyasi soliq idoralari ishining rivojlanish asosidir.