|
11.3. Dehqonchilik mahsulotlari tannarxini hisoblash
11.3.1. Dehqonchilik mahsulotlari tannarxini hisoblashning umumiy qoidalari
Tannarx – xo‘jalik ishlab chiqarish va moliya faoliyatining muhim iqtisodiy
ko‘rsatkichidir. Fermer xo‘jaliklarining faoliyatini baholashda tannarx muhim o‘rin tutadi.
Mahsulotlar tannarxini tahlil qilish esa xo‘jalikda foydalanilmayotgan ichki imkoniyatlarni topish
va ishlab chiqarish rentabelligini oshirishga yordam beradi.
Afsuski, hozirgi vaqtda qishloq xo‘jalik mahsulotlari tannarxini hisoblashga yetarli e'tibor
berilmayapti. Ta'kidlash joizki, bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida nafaqat mahsulotlar
tannarxi to‘g‘risidagi axborotlarning aniqligi, balki ularning har xil boshqaruv masalalarini
(rejalashtirish, me’yorlashtirish, rezyervlarni aniqlash, baho belgilash, samaradorlikni baholash va
h.k.) hal etish uchun ishonchliligi, obektivligi, foydaliligi va moslashuvchanligi ham muhim
ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan dehqonchilik mahsulotlarining tannarxini hisoblashda
kalkulyatsiya obektini va Kalkulyatsiya birliklarini asosli tanlash muhim uslubiy masala
hisoblanadi.
Shu bois, dehqonchilik ishlab chiqarish xarajatlarini rejalashtirish, hisobga olish va
kalkulyatsiyalash obektlari hamda Kalkulyatsiya birliklari taqdim etildi (ilova).
Mahsulot tannarxini hisoblashdan oldin xarajatlarni aks ettiruvchi schotlar bo‘yicha
quyidagilar sinchiklab tekshiriladi:
- barcha qilingan xarajatlar va olingan mahsulotlarning hisobda to‘liq aks ettirilganligi;
- kelgusi yillar hosili uchun qilingan xarajatlarning yillar bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlanganligi
va hisobda to‘g‘ri aks ettirilganligi;
- tabiiy ofatlar oqibatida zararlangan ekinlar bo‘yicha xarajatlar summasini to‘g‘ri hisobdan
chiqarilganligi;
2011-«Dehqonchilik» schotida aks ettirilgan miqdor ko‘rsatkichlar (kishi-soatlar, ekilgan
urug‘lik va ko‘chatlar, solingan o‘g‘itlar va boshqalar) ning to‘g‘riligi va shu kabilar.
Dehqonchilikdan asosiy, yondosh va qo‘shimcha mahsulotlar olinadi. Ishlab chiqarish
qanday mahsulot yetishtirish maqsadida tashkil qilingan bo‘lsa, shu mahsulot (paxta, g‘alla,
kartoshka vaboshqalar) asosiy hisoblanadi. Ayrim ekinlardan ikki va undan ortiq asosiy
mahsulotlar olinsa, ular yondosh mahsulotlar deyiladi. Masalan, bir yillik va ko‘p yillik o‘tlardan
pichan, urug‘ hamda ko‘k massa olinishi mumkin.
O‘simliklarning biologik xususiyatlariga qarab asosiy mahsulotlar bilan birga ikkinchi
darajali,ya'ni qo‘shimcha mahsulotlar ham olinishi mumkin (poxol, somon, palak va boshqalar).
Demak, o‘simlikchilikdan asosiy va xo‘jalikda foydalaniladigan qo‘shimcha mahsulotlar ham
olinadi.
Mahsulot tannarxini hisoblashdagi eng muhim hisob ishlaridan biri xarajatlarni asosiy
(yondosh) va qo‘shimcha mahsulotlar o‘rtasida to‘g‘ri (haqqoniy) taqsimlashdir. Ekinlardan faqat
bir xil mahsulot olinsa, uning tannarxi qilingan barcha xarajatlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot
hajmi (sentner, kilogramm, dona) ga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi.
Agar ekinlardan ikki va undan ortiq mahsulotlar olinsa, tannarx hisoblashda maxsus
uslublar qo‘llaniladi. Bunday hollarda xarajatlar asosiy (yondosh) va qo‘shimcha mahsulotlar
o‘rtasida iqtisodiy asoslangan uslublar bo‘yicha taqsimlanadi va tegishli mahsulot turi (asosiy,
yondosh, qo‘shimcha)ga to‘g‘ri kelgan xarajat summasi mazkur mahsulot miqdoriga bo‘linib,
mahsulot birligi (s, kg, dona) ning tannarxi aniqlanadi.
Dehqonchilikda ekinlardan olingan hosil turlari, tugallanmagan ishlab chiqarishga
o‘tkaziladigan (ularning turlari bo‘yicha) kelgusi yil hosili uchun qilingan xarajatlar, korxonaning
o‘z aylanma mablag‘i hisobidan yer holatini yaxshilash bo‘yicha qilingan ishlar tannarx hisoblash
obekti bo‘lib hisoblanadi.
Dehqonchilik mahsulotlari tannarxini aniqlashda mahsulotni qayergacha yetkazib berish
(franko) xarajatlari qo‘shilishini bilish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda belgilangan tartibga
asosan mahsulotlarni quyidagi joylarga yetkazib berish (franko) xarajatlar qo‘shib hisoblanadi:
a) g‘alla, paxta, kungaboqar urug‘i-franko-dala (xirmon yoki daladan mahsulot
yig‘iladigan boshqa joy);
b) somon, pichan-franko-saqlash yoki qaytadan ishlov berish joy;
B) kartoshka, sabzavot, poliz ekinlari mahsulotlari, lavlagi va boshqa ildiz mevalar-franko-
saqlash joyi;
g) qand lavlagi (fabrikada qayta ishlanadigan) – franko-dala;
d) parnik issiqxona sabzavoti-franko-ombor yoki franko-qabul punkti;
e) silosbop ko‘k massa-franko siloslash joy;
j) vitaminlashtirilgan o‘t uni tayyorlash uchun o‘rilgan ko‘k massa – franko oziq
tayyorlaydigan joyi.
Demak, mahsulotni iste'molchilar (tayyorlov tashkiloti, dehqon bozori, agar xo‘jalik
yetkazib berayotgan bo‘lsa, bolalar muassasalari va shu kabilar)ga yetkazib berish xarajatlari
dehqonchilik mahsulotining tannarxiga kiritilmaydi.
Mahsulotni saqlash joylari (ombor, oziq saqlanadigan joylar)gacha yetkazib berish
xarajatlari tannarxga kiritiladi, ya'ni ular yil davomida 2011-schotining debetida aks ettiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
