Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

I k k i    yo q l a m a    yo z u v: 

Mablag‘lar va 

manbalar 

mavjudligi hamda 

harakati ustidan 

nazorat o‘rnatadi 

Mablag‘larning 

olinish manbalari 

va qanday 

maqsadlarga 

sarflanish 

yo‘nalishlarini 

ko‘rsatadi 

Xo‘jalik 

muomalalarining 

iqtisodiy 

mazmunini va 

ularni amalga 

oshirishning 

qonuniyligini 

tekshirishga imkon 

beradi 

Schotlardagi 

xatolarni 

aniqlashni, debet 

oborotlari kredit 

oborotlariga teng 

bo‘lishini 

ta’minlaydi 

BUXGALTERIYA YOZUVINI TUZISHDA:  

 

Xo

‘

jalik muomalasi 

qanday ikkita 

Xo‘jalik muomalasi: 

mablag`lar (balans aktivi) 

yoki uning manbalari 

(balans passivi)ni 

Schotlar rejasiga 

muvofiq qaysi schot 

debetlanishi  

---

 

 

 

 

 

 

3.4-rasm. Buxgalteriya yozuvi (provodkasi)ni tuzish tartibi 

Debet «Yoqilg‘ilar» schoti 30000 so‘m. 

Debet «Ehtiyot qismlar» schoti 40000 so‘m. 

Kredit «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» schoti70000 so‘m. 

Ushbu xo‘jalik muomalasini schotlarga yozamiz: 

 «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga 

to‘lanadigan schotlar» 

 

«Yoqilg‘ilar» schoti 

Dt                                                Kt 

 

Dt                                                 Kt 

   

2) 

70000 

 

2) 30000 

 

«Ehtiyot qismlar» 

Dt        schoti                 Kt  

2) 

40000 

 

 

Yuqorida  keltirilgan  schotlardagi  yozuvlardan  ko‘rinib  turibdiki,  xo‘jalik  muomalasini  aks 

ettirishda uchta schot qatnashgan, ya'ni muomala summasi ikkita schotning debetiga va bir schotning 

kreditiga yozilgan. Bunda buxgalteriyadagi ikki yoqlamalik tamoyili, ya'ni bir xil summani tegishli 

schotlarning  debet  va  kredit  tomonlarida  aks  ettirish  buzilmagan.  Xo‘jalik  muomalalarini  qayd 

qilishda  hisob  ishlarini  qisqartirish  maqsadida  murakkab  yozuvlardan  foydalaniladi.  Lekin,  bir 

vaqtning  o‘zida  bir  necha  schotlar  ham  debetlanib,  ham  kreditlanuvchi  yozuvlar  bo‘lishi  mumkin 

emas. Bunday yozuvlarda schotlar orasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni ko‘rib bo‘lmaydi va aks ettirilgan 

xo‘jalik muomalasining mohiyati buziladi. 

Schotda yangi qoldiq chiqarish uchun avvalo uning debeti va kreditidagi summalarni jamlash 

zarur.  Debet  bo‘yicha  jami  summa  (boshlang‘ich  qoldig‘isiz)  schotning  debet  oboroti,  kreditning 

jami summasi (boshlang‘ich qoldig‘isiz) kredit oboroti deyiladi. 

1-misol.  Balansning  «Nomoddiy  aktivlar»  moddasida  hisobot  davri  boshiga  100  000  so‘m 

ko‘rsatilgan. 0400-«Nomoddiy aktivlar schotini ochganda ushbu summa boshlang‘ich qoldiq sifatida 

schotning debet tomoniga yoziladi. Hisobot davrida korxonada quyidagi xo‘jalik muomalalari ro‘y 

bergan:  

1. 

Minyeral suv ishlab chiqarish uchun litsenziya olindi.   Litsenziya qiymati 80 000 so‘m. 

2. 

Mahsulotning yangi turini ishlab chiqarishni o‘zlashtirish uchun patent boshqa korxonaga sotildi. 

Patentning balans qiymati 90 000 so‘m. 

3. 

Belgilangan tartibda 200 000 so‘mga litsenziya ro‘yxatdan o‘tkazildi va balans kirim qilindi.. 

4. 

Boshqa korxona ustav kapitaliga ulush sifatida «Nou-xau» kiritildi (qiymati 120 000 so‘m) 

Nomoddiy  aktivlarning  kirim  bilan  bog‘liq  barcha  muomalalarni  0410-«Patentlar, 

litsenziyalar va nou-xau» schotining chap, ya'ni debet tomoniga, chiqimi esa schotning qarama-qarshi 

tomoniga, ya'ni kreditiga yoziladi 

Yuqoridagilardan kelib chiqib, 80 000 so‘m va 200 000 so‘mni 0410-«Patentlar, litsenziyalar va 

nou-xau» schotining debet tomoniga, 90 000 so‘m va 120 000 so‘mni esa kredit tomoniga  yozish 

kyerak. Yozilgan summalarni hisoblaymiz.  

Schot debeti bo‘yicha oborot 280 000 so‘mni (80 000 so‘m Q 20 000 so‘m), krediti bo‘yicha— 

210  000  so‘mni  (90  000  so‘m  Q  120  000  so‘m)  tashkil  qiladi.  Yakuniy  qoldiq  170  000  so‘mga 

(100 000 so‘m Q 280 000 so‘m — 210 000 so‘m.) teng bo‘ladi.  

0410-«Patentlar,  litsenziyalar  va  nou-xau»  schotining  ushbu  muomalalardan  keyingi 

ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi:  

0410-“Patentlar, litsenziyalar va nou-xau» schoti  

Debet   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kredit 

Boshlang‘ich qoldiq 100 000 

2. Patent sotildi ……......90 

---

 

 

1) Litsenziya olindi …… 80 000  

3) Litsenziya ro‘yxatdan  

o‘tkazildi va kirim  

qilindi 200 000  

4. Boshqa korxona ustavi  

ta'sischi sifatida nou-xau  

kiritildi………. ... 120 

Jami kirim  

(debet oborot)280 000  

Jami chiqim qilindi  

(kredit oborot) …..............210 000  

Yakuniy qoldiq ………. 170 000  

 

 

Oxirgi  qoldiq  manfiy  bo‘lishi  mumkinmi  degan  savol  tug‘iladi?  Ha,  mumkin.  Bu  ko‘p 

hollarda, agar u  yoki bu aktiv hisobot oyining oxirgi sanalarida mol  yetkazib beruvchi tomonidan 

daqdim  etilgan  hujjatlarsiz  qabul  qilingan  xollarda  bo‘lishi  mumkin.  Bunday  vaziyatda  mazkur 

davrda  xarajatlar  qilinganda  salbiy  qoldik  chiqdi.  Shunga  qaramasdan,  aktiv  schotning  umumiy 

tuzilishini buzmaslik uchun, hisobot oyining oxiriga bunday qoldiq baribir schotning debet tomoniga, 

ammo qizil siyoh bilan yoziladi. 

Kelgusi hisobot oyida mol yetkazib buruvchi hujjatlari olinishi bilan bunday nomuvofiqlik 

tuzatiladi. 

Schotlarda qoldiq (saldo) chiqarishni matematik modellar orqali ifodalash mumkin. Oldingi 

belgilar  va  misoldan  foydalanib,  aktiv  schotlarda  oxirgi  qoldiq  (saldo)  chiqarishning  matematik 

modelini quyidagicha tuzamiz: 

S'

dt

+DO

to

-KO

to

=S''

dt ,(4) 

Ushbu model aktiv schotning ma'lum sanaga bo‘lgan debet qoldig‘i boshlang‘ich qoldiqqa 

shu schotning ma'lum vaqt oralig‘idagi debet oborotini qo‘shib, shu vaqt ichidagi kredit oborotini 

ayrilganiga teng deb o‘qiladi. 

Passiv  schotlarda  oxirgi  qoldiq  chiqarish  uchun  kreditdagi  boshlang‘ich  qoldiqqa  kredit 

oborotini qo‘shib, hosil bo‘lgan summadan debet oboroti ayriladi. Passiv schotlarda manbalarning 

ko‘payishi kreditda, kamayishi esa debetda ko‘rsatilishi sababli qoldiq faqat kreditda yoki nolga teng 

bo‘lishi mumkin. 

2-misol.  Balansning  «Budjetga  to‘lovlar  bo‘yicha  qarzdorlik»  moddasida  hisobot  davri 

boshiga  190  000  so‘m  qoldiq  ko‘rsatilgan.  Joriy  hisobda  ushbu  modda  6410-«Budjetga  to‘lovlar 

bo‘yicha qarz» schotiga to‘g‘ri keladi. Hisobot davrida korxonada quyidagi xo‘jalik muomalalari ro‘y 

bergan:  

1. 

Budjetga daromad solig‘i bo‘yicha qarzdorlik aks ettirildi 400 000 so‘m. 

2. 

Hisob-kitob schotidan o‘tkazish yo‘li bilan 120 000 so‘m qarzdorlik uzildi.  

3. 

Moliya  organlarining  yakuniy  hisob-kitoblariga  ko‘ra  budjetga  to‘lovlar  bo‘yicha  qarzdorlik 

80 000 so‘mga ko‘paydi.  

4. 

Budjetga qarzdorlik bankdan 160 000 so‘m ssuda olish yo‘li bilan uzildi.  

Korxonaning budjetga to‘lanmagan majburiyatlari bo‘yicha kiruvchi (boshlang‘ich) qoldig‘i 

6410-«Budjetga  to‘lovlar  bo‘yicha  qarz»  schotining  kredit  tomoniga  yoziladi.  Schotnng  shu 

tomonida  korxonaning  soliq  organlari  oldidagi  majburiyatlarining  480000  so‘mga  kupayishi  aks 

ettiriladi  (400000  so‘m  80000  co‘m).  Qarzlarning  280000  so‘mga  (120000  so‘m  160000  so‘m) 

ko‘payishi qarama-qarshi tomonda, ya'ni debetida ko‘rsatiladi. 

Schotning  oxirgi  qoldig‘i  390000  so‘mni  tashkil  etadi  (190000  so‘m  Q  480000  so‘m  – 

280000so‘m). 

6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz” passiv schotining ko‘rinishi qo‘ydagicha: 

6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» schoti  

Debet 

Kredit 

2) qarz uzildi ………..120 000  

3) qarz uzildi ……….. 160 000  

Boshlang‘ich qoldiq ……….. 190 000  

1) qarz aks ettirilishi …400 000  

3) qarz ko‘payishi … 80 000  

Jami kamaydi  

(debet oborot)…………….280 000  

Jami hisoblandi  

(kredit oborot) …………. 480 000  

---

 

 

 

Budjetga to‘lanmagan qarz  

bo‘yicha yakuniy qoldiq …….... 390 000  

 

Endi istalgan passiv schot bo‘yicha oxirgi qoldiq chiqarishning matematik modelini ko‘rib 

chiqamiz. U quyidagicha bo‘ladi: 

S'

kt

+KO

to

-DO

to

=S''

kt,(5) 

Ushbu model passiv schotning ma'lum muddatga bo‘lgan oxirgi qoldig‘i uning boshlang‘ich 

kredit qoldig‘iga ma'lum davr ichidagi kredit oborotini qo‘shib, shu davr ichidagi debet oborotining 

ayrilganiga teng deb o‘qiladi. 

Har  qanday  aktiv  yoki  passiv  schot  bo‘yicha  oxirgi  qoldiqning  matematik  modeli  ikki 

variantda bo‘lishi mumkin. Birinchi variant. Boshlang‘ich qoldiq (saldo) debet bo‘lib, kredit oboroti 

boshlang‘ich  qoldiq  va  debet  summasidan  kichik  bo‘lganda.  Unda  matematik  model  quyidagicha 

bo‘ladi: 

S'

dt

+DO

to

-KO

to

=S''

dt, (6) 

Agar kredit oboroti boshlang‘ich debet qoldiq va debet oboroti summasidan katta bo‘lsa, u 

holda qoldiq kreditda qoladi;