Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

9.6. Qishloq xo’jaligida mehnat bozori 

 

Ish  kuchi  bozori

.    Bozor  iqtisodiyotida  ish  kuchi  ikkita  sharoit  ta’sirida  tovarga  aylanadi. 

Birinchidan,  kishi  ozod  bo’lishi  kerak  va  o’z  ish  kuchiga  mustaqil  egalik  qilish  imkoniyatiga  ega 

bo’lishi kerak. Ikkinchidan, u ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo’lishi kerak, aks holda unda 

ish  kuchini  sotish  zaruriyati  bo’lmaydi.  Qishloq  xo’jaligida  bundaylar  yollanma  xodimlar 

hisoblanadi.  Bozorda  u  o’z  ish  kuchinining  egasi,  sotuvchi  sifatida  xaridor  bilan  qarama  -  qarshi 

turadi. 

Ish kuchi, boshqa tovarlar  singari, iste’mol qiymat va qiymatga ega. Ish kuchining iste’mol 

qiymati,  uning  o’z  mehnat  qobiliyati  bilan  iste’mol  qiymat  va  qiymatga  ega  bo’lgan  yangi  tovar 

yaratishidir. Boshqa tovarlardan farq qilib ish kuchi iste’mol jarayonida o’z qiymatidan ko’p bo’lgan 

daromad yaratadi. Bu ortiqcha daromad qo’shilgan qiymatning tarkibidir. Ish kuchining qo’shilgan 

qiymat yaratish qobiliyati pirovard natijada tovar bo’lgan ish kuchining iste’mol qiymatidir. 

Tovar sifatida ish kuchining qiymati, uni takror ishlab chiqarish uchun kerak bo’ladigan ijtimoiy 

zaruriy  mehnatning  miqdori  bilan  o’lchanadi.  Shuning  uchun  ish  kuchining  qiymati  tirikchilik 

vositalari fondini tashkil qiladi. Tirikchilik vositalari fondi xodimlar shaxsiy iste’molining moddiy 

asosi  sifatida  namoyon  bo’ladi  va  shaxsiy  iste’molga  kiradigan  moddiy  ne’mat  va  xizmatlarning 

yig’indisini ifodalaydi. Tirikchilik vositalari fondining manbai va asosiy iqtisodiy shakli mehnat haqi 

hisoblanadi.    

Xodimlar  tirikchilik  vositalari  fondining  bir  qismi,  shaxsni  rivojlantiradigan  va  maorif, 

medisina  xizmati,  turli  xil  nafaqa  va  boshqalarga  sarflanadigan  shaxsiy  va  ijtimoiy  iste’mol 

fondlaridir. 

---

 

 

205 

 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  ish  kuchiga  bo’lgan  taklifning  talabdan  oshib  ketishi  ish  kuchi 

(mehnat) bozorini bo’lishini muqarrar qilib qo’yadi. 

Qishlok  xo’jaligida  ish  kuchi  bozori  ilgari  ham  mavjud  edi,  lekin  u  chegaralangan, 

o’zgartirilgan  ko’rinishda  edi.  U  tarmoqqa  rahbarlikning  ma’muriy  -  qo’mondonlik  usuli  tufayli 

o’ziga xos bo’lgan vazifani bajara olmas edi va xodimlarni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonini 

tashkil  qilish  va  tartibga  solishning  qo’llanadigan  shakllari  takomillashmaganligi  tufayli  qishloq 

mehnatkashlarining  ish  joyi  va  mashg’ulot  turini  tanlash  erkinligi  chegaralangan  edi.  Qishloq 

mehnatkashlarining davlat mulkiga ham xo’jayni sifatidagi huquqi to’la  emas, ishga joylashishda, 

mehnatiga yarasha haq olishda mehnatga bo’lgan qobiliyatdanuzoqlashish sodir bo’lar edi. 

O’rta Osiyo Respublikalari qishloq xo’jaligida tub aholining hayotiy, mehnat va iste’mol bilan 

bog’liq,  manfaatlar  va  milliy  xususiyatlarni  hisobga  olmasdan,  monokulturada,  qishloq  xo’jaligi 

ishlab  chiqarishini  joylashtirishda  yaxshi  o’ylamasdan,  investisiya  va  struktura  siyosatini  amalga 

oshirish natijasi bandlikni ta’minlashda paydo bo’ladigan salbiy hodisalarga olib keldi. 

Jamoa va davlat xo’jaliklarining ko’p qismini yiriklashtirishga olib kelgan va dastlabida kichik 

shakldagi  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishini  chegaralagan  va  keyinchalik  butunlay  ta’qiqlab 

qo’ygan yirik ishlab chiqarish va davlat mulk shakllarini yoppasiga rivojlantirish siyosati oqibatida 

qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi va mehnat resurslarini joylashtirishdagi nomuvofiqlik yuzaga keldi. 

Qishloq  xo’jaligining  hozirgi  rivojlanish  etapida  ish  kuchi  bozorini  tan  olishning  to’g’riligi 

quyidagi bir qancha omillarga bog’liq: