Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

1-jadval 

2015 yil 1 yanvar holati bo’yicha asosiy fondlar, o’rnatiladigan uskunalar va qurilishi 

tugallanmagan obyektlar qiymatini (ularni xarid qilish, tayyorlash, qurish davrlari bo’yicha) 

 QAYTA BAHOLASH INDEKSLARI* 

Asosiy fondlarning 

guruhlari va kodlari 

1995 

yilgacha 

(1995 

yil xam 

kiradi) 

1996-

2005 

y.y. 

2006-

2012 

y.y. 

2013 

y. 

2014 y. 

l 

chorak 

ll 

chorak 

lll 

chorak 

lV 

chorak 

1.Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish binolari (10000-10018) 

R-1guruhi 

1.000 

1.007  1.038  1.060 

1.055 

1.039 

1.021 

1.007 

R-2guruhi 

1.000 

1.000  1.028  1.049 

1.044 

1.029 

1.011 

1.000 

R-3guruhi 

1.000 

1.000  1.018  1.038 

1.034 

1.018 

1.001 

1.000 

R-4guruhi 

1.000 

1.000  1.007  1.028 

1.023 

1.008 

1.000 

1.000 

R-5guruhi 

1.000 

1.000  1.000  1.018 

1.013 

1.000 

1.000 

1.000 

2.Inshoatlar (20000-20382) 

R-1guruhi 

1.000 

1.007  1.038  1.060 

1.055 

1.039 

1.021 

1.007 

R-2guruhi 

1.000 

1.000  1.028  1.049 

1.044 

1.029 

1.011 

1.000 

R-3guruhi 

1.000 

1.000  1.018  1.038 

1.034 

1.018 

1.001 

1.000 

R-4guruhi 

1.000 

1.000  1.007  1.028 

1.023 

1.008 

1.000 

1.000 

R-5guruhi 

1.000 

1.000  1.000  1.018 

1.013 

1.000 

1.000 

1.000 

3.Uzatish 

qurilmalari (30000-

30124) 

1.000 

1.003  1.035  1.056 

1.031 

1.000 

1.000 

1.000 

---

 

 

 

178 

 

4.Mashinalar va uskunalar 

4.1.Kuch mashinalari 

va uskunalari (40000-

40719) 

1.000 

1.050  1.083  1.105 

1.098 

1.077 

1.054 

1.023 

4.2.Ishchi mashinalar 

va uskunalar (41000-

46119) 

1.000 

1.021  1.053  1.074 

1.069 

1.053 

1.033 

1.011 

4.3.O’lchov va 

boshqaruv asbob va 

qurilmalari, 

laboratoriya jihozlari 

(47000-47066) 

1.000 

1.021  1.053  1.074 

1.069 

1.053 

1.033 

1.011 

4.4.Hisoblash 

texnikasi (48000-

48010) 

1.000 

1.000  1.000  1.000 

1.000 

1.000 

1.000 

1.000 

4.5.Boshqa mashina 

va uskunalar(49000-

49303) 

1.000 

1.021  1.053  1.074 

1.069 

1.053 

1.033 

1.011 

5.Transport vositalari (50000-50709) 

Yengil avtomobillar 

1.000 

1.000  1.027  1.048 

1.045 

1.035 

1.022 

1.008 

Boshqa transport 

vositalari 

1.000 

1.021  1.053  1.074 

1.069 

1.053 

1.033 

1.011 

6.Asboblar (60000-

60002) 

1.000 

1.016  1.048  1.070 

1.064 

1.046 

1.032 

1.014 

7.Ishlab chiqarish va 

xo’jalik anjomlari, 

mebelsiz (70000-

70002, 70005-70012) 

1.000 

1.016  1.048  1.070 

1.064 

1.046 

1.032 

1.014 

8.Mebel (70003-

70004) 

1.000 

1.015  1.047  1.069 

1.064 

1.050 

1.035 

1.017 

9.Ishchi va 

mahsuldor mollar 

(80000) 

1.000 

1.000  1.095  1.118 

1.095 

1.072 

1.046 

1.012 

10.Ko’p yillik 

ko’chatlar (90000-

90021) 

1.000 

1.008  1.040  1.061 

1.051 

1.075 

1.056 

1.028 

11.Kutubxona 

fondlari 

1.000 

1.009  1.041  1.062 

1.059 

1.049 

1.033 

1.009 

12.Boshqa asosiy 

fondlar 

1.000 

1.040  1.073  1.095 

1.085 

1.082 

1.059 

1.030 

13.Qurilishi 

tugallanmagan 

obektlar 

1.000 

1.003  1.035  1.056 

1.037 

1.000 

1.000 

1.000 

14.O’rnatilgan 

uskunalar 

1.000 

1.021  1.053  1.074 

1.069 

1.053 

1.033 

1.011 

*Soliq va bojxona xabarlari. 2015 yil. 6-yanvar, №1 (1065). 7-bet 

 

Asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi ham 2  xil bo’ladi: 

---

 

 

 

179 

 

1.Yangi, ancha unumli va tejamli mashinalar ixtiro etilishi va ularning ishlab chiqarishga joriy 

qilinishi natijasida eskirgan mashinalarning jismoniy yeyilish muddati tugamasdanoq, qadrsizlanib 

ma’naviy eskirib qoladi. 

2.Texnika  taraqqiyoti  va  mehnat  unumdorligining  oshishi  ham  o’z  navbatida  ishlab    turgan 

mashinalar qiymatini kamayishiga olib keladi va ma’naviy eskiradi. 

Asosiy  vositalar  jismoniy  eskirgan  qismining  yangidan  yaratilgan  mahsulot  qiymatiga  asta-

sekin o’tishi orqali qoplanishi va iste’mol qilingan mehnat vositalarini takror ishlab chiqarish uchun 

pul  vositalarining  to’planishi  amortizasiya  deyiladi.  Asosiy  vositalar  to’liq  eskirganda  ularning 

qiymati  to’lig’icha  tayyor  mahsulotga  o’tgan  bo’ladi.  Mehnat  vositalarining  o’tgan  qiymati 

mahsulotni sotish va undan ishlab chiqarishda foydalanish orqali qoplanadi. Bu jarayon to’xtovsiz 

davom etadi. 

Amortizasiya quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: 

1.Asosiy  vositalarni  rejalashtirish  uchun  zarur  bo’lgan,  asosiy  vositalar  eskirish  darajasining 

umumlashgan shaklini  xarakterlaydi. 

2.Eskirgan mehnat vositalarini almashtirish uchun pul fondini shakllantiradi. 

3.Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini aniqlashga imkon beradi. 

Hozirda amortizasiya ajratmalari  yangi qoida bilan joriy qilindi. Bu qoidaga muvofiq asosiy 

fondlardan  qay  darajada  foydalanilganligidan  qat’iy  nazar  amortizasiya  ajratmalari  ajratila 

boshlanadi. Natijada xo’jaliklar asosiy fondlardan yil mobaynida yanada to’la va unumli foydalanish 

zaruriyatini  keltirib  chiqaradi.  Asosiy  fondlarning  har  xil    turlari  uchun  belgilangan  bu  me’yorlar 

ularning real xizmat qilish muddatlariga va foydalanish sharoitiga qarab tabaqalashtiriladi. 

Modomiki,  amortizasiya summasi asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga, ularning xizmat 

muddatiga,  shuningdek  mehnat  vositalarining  tugatilish  qiymatiga  bog’liq  ekan,  u  holda  yillik 

amortizasiya normasi quyidagi formula orqali hisoblaniladi: 

 

100

*

M

*

DQ

TQ

-

DQ

A

=

m

 

 

Am –     amortizasiya me’yori, foiz; 

TQ – asosiy vositalarning tugatilish paytidagi qiymati, so’m. 

Amortizasiya  me’yorining  miqdori  mehnat  vositalarining  xizmat  muddati,  ulardan  ishlab 

chiqarish jarayonida foydalanish sharoitlari bilan aniqlanadi. Foydalanish muddati qancha oz bo’lsa, 

amortizasiya me’yori shuncha yuqori bo’ladi va aksincha. 

Asosiy  vositalar  qiymatidan  ajratiladigan,  mahsulot  tannarxiga  qo’shiladigan,    amortizasiya 

summasi (As), ularning dastlabki qiymati va amortizasiya me’yori asosida aniqlanadi: 

 

100

AmTQ

*

DQ

A

=

s

 

 

Asosiy  vositalar  renovasiyasiga  amortizasiya  summasini  hisoblash  quyidagi  formula  asosida 

hisoblaniladi: 

 

M

*

DQ

TQ

-

DQ

A

=

r

 

 

Amortizasiya  ajratmalari  me’yori  har  bir  asosiy  vosita  turiga  alohida  o’rnatiladi  va  ularning 

normal foydalanish sharoitida xizmatining o’rtacha muddatini  aniqlaydi.  

Quyidagi chizmada asosiy vositalar klassifikasiyasi ko’rsatilgan. 

---

 

 

 

180 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-rasm. Asosiy ishlab chiqarish vositalari klassifikasiyasi  

 

8.2. Asosiy ishlab chiqarish vositalari bilant ta’minlanish ko’rsatkichlari, ularning 

harakati, sifat holati va foydalanish samaradorligining omillari 

 

Qishloq xo’jaligining asosiy rivojlanish qonuniyati — bu  ishlab chiqarish fondlarining doimo 

o’sib borishini, uning strukturasini yaxshilanishini va samaradorligini oshishini taqozo etadi. 

ASOSIY VOSITALAR 

Ishlab chiqarish  

Noishlab chiqarish  

Qishloq xo`jaligiga 

mo`ljallangan 

Qishloq xo`jaligiga 

mo`ljallanmagan 

Sanoat 

Inshoatlar 

Uzatish 

qurulmalari 

Uy-joy 

komunal 

xo`jaligi 

Binolar 

Qurilish 

Transport 

vositalari 

Inventarlar 

Soliqni 

saqlash 

Mashinalar 

va 

uskunalar 

Boshqalar 

Maxsuldor 

hayvonlar 

Ko`p yillik 

daraxtlar 

Maorif 

Ishchi 

hayvonlar 

Yerga sarflanadigan 

kapital  mablag`lar

 

Asbob va 

boshqalar 

Boshqalar 

O`simlikchilik 

CHorvachilik  

Passiv qismi  

Umumiy ishlarga 

mo`ljallangan  

Aktiv qismi 

---

 

 

 

181 

 

Qishloq  xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi ko’p jihatdan ularning asosiy 

ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlanganligiga bog’liq. Asosiy vositalar bilan  yetarli darajada 

ta’minlanmaslik  mahsulot  miqdori  va  mehnat  unumdorligining  sekin  o’sishiga  hamda  mahsulot 

tannarxining oshishiga, takror ishlab chiqarish manbalarinig kamayishiga olib keladi. Shu bilan bir 

qatorda asosiy vositalarning «ortiqchaligi» va to’g’ri  foydalanmaslik ularning o’lik holatda turishiga, 

pirovard  natijada  ishlab  chiqarish  iqtisodiy  samaradorligining  pasayishiga  olib  keladi.  Qishloq 

xo’jaligi ishlab chiqarishining asosiy ishlab chiqarish vositalar bilan ta’minlanganligining absolyut 

ko’rsatkichi  sifatida          fondlar  bilan  ta’minlanish  koeffisiyentidan  foydalanish  mumkin.  Bu 

ko’rsatkich mavjud mehnat vositalarini ularning me’yoriyextiyojiga nisbatiorqali topiladi. 

1

.

 Fondlar bilan ta’minlanish koeffisiyenti: 

AVm

AVx

FTK

=

 

 

   AVx - haqiqatda mavjud asosiy   vositalar; 

   AVm - asosiy vositalarga bo’lgan me’yoriy ehtiyoj. 

Qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishini  asosiy  vositalar  bilan  ta’minlanishining  salmoqli 

ko’rsatkichlari  bo’lib  ishlab  chiqarishning  fondlar  bilan  to’yinish  va  mehnatning  fondlar  bilan 

qurollanish darajalari hisoblanadi: 

    2.Ishlab chiqarishning fondlar bilan to’yinishi ko’rsatkichi: 

   

 

qoramol

bosh

 

100

        

;

yer

 

yaroqli

 

a

xo`jaligig

qishloq

 

ga.

 

100

       

AV

 i

 to`yinish

F.

AV

=

 

 

    3.Fondlar bilan qurollanish ko’rsatkichi: 

   

 

XS

AV

=

qurol.

 

F.

 

 

XS –  xodimlar soni. 

Qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishining  asosiy  vositalar  bilan  ta’minlanishining  salmoqli 

ko’rsatkichlariga yana ishlab chiqarishning energiya bilan to’yinishi va mehnatning energiya bilan 

qurollanishi kiradi. 

    4.Energiya bilan to’yinish  ko’rsatkichi, ot kuchi: 

 

yer

an 

haydaladig

 

ga.

 

100

.

yinish.

En.to'

Q

En

=

 

 

En.Q – energetik 

ustanovkalarning quvvati. 

    5.Energiya bilan qurolanish darajasi, ot kuchi: 

   

XS

Q

En

.

n.

En.qurolla

=

 

 

XS – xodimlar soni 

---

 

 

 

182 

 

 

      6.Elektr  bilan to’yinish ko’rsatkichi, kvt/soat: 

   

 

yer

 

yaroqli

 

jaligiga

 xo'

qishloq

 

ga.

 

100

 

El.En.

yinish.

El.to'

=

 

 

El.En. – elektr energiyasi, kvt.  

    7.Elektr  bilan qurollanish ko’rsatkichi, kvt/soat: 

   

 

XS

 

El.En.

n.

El.qurolla

=

 

 

Qishloq xo’jaligi korxonalarining, jumladan fermer xo’jaliklarining umumiy energetika quvvati 

korxona  -  ehtiyojlari  uchun  foydalanadigan  barcha  mexanik  dvigatellar  quvvatining  hamda  elektr 

dvigatellar  quvvatlarining  yig’indisiga  tengdir.  Bular  traktorlar,  g’alla  o’rish  kombaynlarining 

dvigatellari, avtomobillar, elektr qurilmalari, stasionar dvigatellar va boshqa mexanik dvigatellarning 

asosiy turlaridir. Mexanik dvigatellarniing quvvatiot kuchi (o.k.) bilan o’lchanadi. Bir ot kuchi - 75 

kg.m./sek.ga  (75  kg  yukni  bir  sekundda  bir  metr  balandlikka  ko’tarish  uchun  talab  qilinadigan 

energiyaga)  barobardir.  Elektr  dvigatellarining  kilovatt(kvt)da  ifodalangan  quvvati  1,136 

koeffisiyenti  yordamida  ot  kuchiga  aylantiriladi  yoki  aksincha  ot  kuchida  ifodalangan  dvigatellar 

quvvati 0,735  koeffisiyent yordamida  qilovatga(kvt) aylantiriladi.  

Mexanizasiya yordamida bajarilgan ishlar odatda shartli etalon gektarga aylantirib hisob-kitob 

qilinadi.Uning tartibini quyidagi misolda ko’rish mumkin: masalan,  fermer xo’jaligining 500 gektar 

yeri boronalangan (zagon uzunligi 600m.,relyef  5 gradus,  etalon gektarga aylantirish koeffisiyenti  

0,085) bo’lsa. Demak, uning yeri 42,5 shartli etalon gektarga

 (

500 x 0,085) tengbo’ladi. 

 

    8.Asosiy vositalarining o’sish koeffisiyenti: 

 

AVYBQ

 

AVDQ

K

AVo'

=

 

 

  AVo’K - asosiy vositalarning o’sish koeffisiyenti; 

AVDQ  - asosiy vositalarning dastlabki qiymati; 

 AVYBQ - asosiy vositalarning yil boshidagi qiymati. 

    9. Asosiy vositalarning safdan chiqish koeffisiyenti: 

 

AVYBQ

 

SChAVDQ

AVSChK

=

 

   

  SChAVDQ – safdan chiqqan asosiy vositalarning dastlabki qiymati 

    10.Asosiy vositalarning yangilanish koeffisiyenti: 

YOAVDQ

 

YDQQAV

AVYaK

=

 

 

   YDQQAV- yil davomida qabul qilingan asosiy vositalar  

   YOAVDQ- yil oxirida asosiy vositalarning dastlabki qiymati 

---

 

 

 

183 

 

        11. Fond qaytimi: 

 

.

 

SM

F

Fqiy

Q

=

 

 

      12. Fond sig’imi: 

 

SM

Fqiy

.

FS

=

 

 

SM – sof mahsulot, so’m 

Fqiy. – fond qiymati, so’m 

       13. Ishlab chiqarish fondlarining aylanishi: 

 

A

ChF

AI

.

/

FAY

=

 

 

   AI/ChF – asosiy ishlab chiqarish fondlari, so’m; 

  A-qayta tiklashga ajratilgan amortizasiya ajratmasi, so’m. 

   14.Ishlab chiqarish fondlarining iqtisodiy samaradorligi quyidagi formula bilan 

aniqlanadi: 

 

 

100

*

`

/

)

(

I

QQ

AVo

ChF

AI

F

SD

S

+

=

 

 

   SD(F) – sof daromad yoki foyda, so’m; 

  AVo’QQ – asosiy vositalarning o’rtacha qoldiq qiymati, so’m. 

Ishlab chiqarish asosiy fondlaridan foydalanishning  samaradorligi omillari quyidagilar: 

1. Asosiy vositalar bilan ta’minlanish. 

       2. Asosiy vositalar tarkibi. 

       3. Asosiy va moddiy aylanma  vositalari o’rtasidagi nisbat. 

       4. Mehnatni tashkil qilish va haq to’lash. 

5. Ilg’or texnologiyadan foydalanish.