Microsoft Word ЎҚ. ҚЎланмамонетар 2019 docm



Download 416,42 Kb.
bet37/41
Sana24.02.2022
Hajmi416,42 Kb.
#246677
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   41
Bog'liq
monetar siyosati

Тулов баланси бу - халкаро операцияларнинг баланс хисобвараFидир. Яъни, бу, мамлакатнинг товарлар, хизматлар, капиталларни олиб кириш ва олиб чикиш курсаткичларининг нисбати шаклидаги халкаро хужалик алокалари комплексининг киймат ифодасидир.
Халкаро операцияларнинг баланс хисоб-вараFи, мамлакат ташки иктисодий операцияларининг масштаблари, таркиби ва характерини киймат жихатидан микдорий ва сифат ифодасидир. Амалиётда, одат сифатида “тулов баланси” атамасидан фойдаланиш, барча операциялар буйича валюта окимларининг курсаткичларини эса тулов ва тушумлар сифатида белгилаш кабул килинган.
Тулов балансини тузиш услублари ва унинг салъдосини улчашни урганиш, халкаро хисоб-китоблар курсаткичларини туFри тушунишда катта ахамият касб этади. Иктисодий адабиётларда, куп холларда, тулов баланси курсаткичлари, уларнинг иктисодий мазмуни изохсиз келтирилади. Бу асосан тулов балансининг салъдосига алокадордир. Масалан, АКШ тулов балансининг 1958 ва 1978
йиллардаги камомад курсаткичлари бир-биридан фаркли, турлича иктисодий мазмунга эгадир; улар турлича улчанади ва уларнинг матбуотда эълон килиниши турли (бир-бирига ухшамас) окибатларга олиб келган. Шу сабабли, таклил ва таккослашлар максадида тулов баланси курсаткичларидан фойдаланиш, иктисодий мукит ва халкаро валюта-кредит камда молиявий муносабатлардаги узгариш уз бошидан бир катор янгиланишларни кечирган ушбу курсаткичларнинг улчаниш тамойиллари ва уларда мужассам булган иктисодий мазмунни билишни такозо этади.
Халкаро тулов муносабатлари узок ривожланиш даврни уз бошидан кечирган. Улар билан биргаликда, тулов балансларини тузиш ва таклил етиш услубиёти кам ривожланмокда ва бир катор узгаришларни уз бошидан кечирмокда. Тулов балансларининг замонавий шакллари тулов баланси назариясининг узок даврдаги еволюцияси ва тузилиш амалиётининг натижасидир.
Халкаро иктисодий муносабатлар окибатлари масштабларининг кисобини юритиш ва уларни баколашнинг дастлабки хатти-каракатлари ХИВ асрнинг охирида Буюк Британияда пайдо булган ва ерта меркантилизм иктисодий карашлари билан боFлик булган. Мамлакатдан, миллий бойлик рамзи булмиш олтинни ташкарига окиб кетишини олдини олишга интилиш, ташки савдо камда бошка ташки иктисодий операциялар табиатини тушуниш ва куламларини баколашга зарурат туFдирди. “Тулов баланси” тушунчаси дастлаб 1767 йилда Жеймс Стюарт томонидан иктисодий назарияга киритилган. Бирок, ХХ асрнинг бошигача тулов балансини тузиш ва унинг таркибига кирган операцияларни камраб олиш турли давлатларда турлича тушунилган.
Эркин ракобат капитализми даврида халкаро иктисодий операциялар кисобини юритиш муаммоси ва уларни талаб даражасида тулов балансида акс еттиришга кизикиш, айрим давлатларнинг иктисодий ва кредит инкирозлари даврида олтиннинг окиб кетишини олидини олишга каратилган хатти- харакатлари билан, иктисодчилар томонидан эса - умумий мувозанат иктисодий назарияси доирасида тулов мувозанатининг бузилиши ва тикланишини тушунтиришга интилиш билан асосланган. Бирок, ушбу даврда хали халкаро хисоб-китоблар туFрисида, улар хакида маълумотлар йигиш тизимининг такомиллашмаганлиги, хамда уларни англаб олишнинг назарий ёндашувларидаги камчиликлар мавжудлиги окибатида тулаконли ва хакконий маълумотлар йук эди.
Иктисодий фаннинг А.Смит ва Д.Рикардодан бошлаб кузга куринган намоёндалари тулов баланси мувозанати муаммосига тан бериб, тулов балансларини тузиш жараёнига янги елементлар ва тасаввурлар киритган холда уз хиссаларини кушдилар.

    1. Тулов баланси салъдосини улчаш концепциялари

Тулов баланси тузишнинг мухим масалаларидан бири - бу, унинг салъдосини улчашдир. Ушбу масала кенг куламдаги саволларни камраб олади - алохида халкаро битимлар туFрисидаги маълумотларни аниклигидан жадвал тузишнинг таркибий тузилишигача хамда тулов баланси назарияси ва амалиётининг енг мухим таркибий кисмларидан бири булиб хисобланади. Тулов балансининг камомади ёки актив салъдосининг кабул килинган аниклаш услуби бу - тулов балансини асосий ва балансловчи моддаларга булишдир. Асосий моддаларнинг салъдосини “тулов балансининг салъдоси” деб аташади. Ушбу микдорнинг ижобий ёки салбий булишига караб эса, тулов балансининг активи ёки камомади белгиланади.
Тулов балансининг салъдоси мухим курсаткичлардан хисобланади. Унинг микдори ялпи ички махсулот ва миллий даромад хисоб-китобига киритилади, валютанинг холатига, ички ва ташки сиёсатни олиб бориш воситаларини танловига таъсир этади. Бундан, тулов баланси салъдосини улчаш пайтидаги энг мухим муаммо сифатида майдонга моддаларни асосий ёки балансловчи моддаларга таснифлаш муаммоси чикади.
Тулов баланси салъдоси тушунчаси операцияларнинг маълум бир тупламининг баланс якунига алокадордир. Ушбу тушунча принспиал характерга эгадир. Тулов балансининг активлиги ёки пассивлиги курсаткичи, доим мувозанатда булган ялпи тулов балансининг характеристикаси сифатида кабул килиниши керак эмас. Тулов баланси салъдосининг курсаткичи тузилмавий булиб хисобланади. Унинг катта-кичиклиги биринчи навбатда, ушбу моддалар якунини ифодаловчи, моддалар танловига боFлик. Бундай танлов уз холича булиши керак эмас. У маълум бир максадга буйсунган ва узида тааллукли тахлилий ёндашувни акс eттирмоFи лозим.
Тулов баланси моддаларининг ХВФ услубиётига мувофик таснифи унинг салъдосини аниклашнинг еволюциясини кузатиб бориш имконини беради. Ушбу схемадан фойдаланган холда, маълум бир гурух операциялар тагига чизишнинг узи кифоя килиб ва бунда, ушбу чизикнинг юкорисида жойлашган барча курсаткичларнинг якуний курсаткичи, бизга маълум булган бир консепцияга биноан, тулов баланси салъдосига мувофик булади. Ушбу курсаткич, чизикдан пастда булган тескари ифода билан олинган барча курсаткичлар суммалари билан мувозанатлаштирилади. Мазкур таснифлашнинг таркибий тузилиши маълум бир меъёрда тарихан халкаро иктисодий операциялар ривожи кетидан боради.
Халкаро алмашувнинг тарихан энг ривожланган шакли сифатида майдонга ташки савдо чикади. Халкаро савдо буйича хисоб-китоблар дастлабки тулов баланслари моддаларининг асосий мазмунини ташкил этган эди. Халкаро мехнат таксимотининг чукурлашиб бориши билан хизматлар халкаро алмашувда каттарок рол уйнай бошлади.
Савдо баланси ва хизматлар баланси мамлакат ички иктисодининг холати ва жахон хужалигида эгаллаган урни билан узаро боFликдир. Ташки савдонинг камомади ёки активлиги жахон бозорида ушбу мамлакат товарлари ракобатдошлигини, иктисодининг кучли ёки кучсизлигини акс эттиради ва жиддий иктисодий чоралар курилишига сабаб булиши мумкин.

    1. Ликвидлилик концепцияси

Ушбу концепция 1958 йилда АКЩда ишлаб чикилган эди. Уша даврларда АКЩ тулов баланси холатининг кескин ёмонлашуви ва долларнинг инкирози Савдо вазирлиги томонидан тулов баланси тузиш ва унинг камомадини улчаш услубларини танкидий нуктаи назардан кайта куриб чикишга мажбур етди. Киска муддатли капитал харакатига нисбатан муносабат хам кайта куриб чикилди ва бунда хорижлик хусусий шахслар ва расмий органлар кулидаги ликвид долларли активларга мухим ахамият берилди. Бу эса уз навбатида янги ёндашувнинг мазмуни ва номини белгилаб берди.
Ликвидлик концепцияси АКЩ долларининг захира валютаси эканлиги, хамда халкаро тулов ва захира воситаси сифатида ишлатилишидан келиб чиккан эди. Бундан, АКШ АКШ долларларидан чайков максадида фойдаланилишига карши курашга доим тайёр булиб туриши керак. Бунинг учун эса, норезидент шахсларда канча ликвидли долларли активлар борлигини билиш даркор. Ушбу сумманинг усимини эса тулов балансининг салъдоси курсатиши керак эди. Шу сабабли, ликвидлилик консепциясига мувофик, негизли шартномалар тарафдорлари томонидан киритиладиган моддалардан ташкари, асосий моддалар каторига яна 3 куринишдаги шартномалар киради: киска муддатли хусусий миллий капитал харакати, хорижий тижорат кредитлари ва “хатолар ва утказиб юборишлар” моддаси буйича салъдо.
Савдо вазирлигининг фикри буйича, АКШнинг халкаро ликвидли позициясидаги узгаришларни акс еттирувчи моддалар баланслаштирувчи сифатида олинади. Баланслаштирувчи моддаларга куйидаги узгаришлар киради: Америка валюта захиралари (ХВФга бадални хисобга олган холда), АКШнинг хорижлик расмий ташкилотлар ва хусусий шахслар олдидаги ликвидли мажбуриятлари. Ушбу консепциянинг узига хослиги шундаки, у АКШ давлат валюта захиралари ва Америка хусусий эгалар кулидаги валюта активларини айирбошлаш имконини беради.
ХВФда кабул килинган, тулов баланси моддаларининг таснифига кура ликвидлилик концепцияси буйича салъдо бирмунча шартлашувлар билан (“С” гурукига алокадор), асосий деб кисобланувчи, А+В+С+Д гуруклари операциялари буйича салъдоларининг суммасига мувофикдир. Ушбу салъдо, Е+Ф+Г+Х гуруклари буйича олинган ялпи салъдо кажми билан, тескари (манфий) ифода билан, баланслаштирилади.
Иктисодий Хамкорлик ва Тараккиёт Ташкилоти (ИХТТ) томонидан кабул килинган таснифда ликвидлилик консепцияси яккол акс етган. Аввал у узида бирмунча карама-каршиликларни мужассам этган эди. киска муддатли капитал билан бир катор операцияларнинг тулов баланси асосий моддалари каторига киритилиши етарли даражада асосланмаган эди. Хусусан, америкалик хусусий шахслар кулида турган хорижий валюталар активларини тулов балансига киритилишининг асосий сабаби шундаки, АКЩ конунчилиги давлат молия органларига улардан, расмий закираларга кушимча равишда, долларни кимоялашда фойдаланишни кийинлаштириб куйган эди. “Хатолар ва утказиб юборишлар” моддаси буйича салъдо киска муддатли капитал каракати билан боFланмаган булиб, ушбу кол халкаро кисоб-китоблар кисобини юритишнинг камчиликлари билан изокланар эди.
Баланслаштирувчи моддалар каторига АКЩ нинг хусусий киска муддатли мажбуриятлар узгаришини киритилиши ушбу мажбуриятларга, долларга булаётган яккол хавф сифатида карашни акс эттирар эди. Хакикатда кам, АКШ конунчилигига мувофик, долларларнинг хорижлик эгалари уларни бевосита АКШ Fазнахонасида олтинга алмаштира олмас эдилар. Аммо, АКШ долларига ишонч йуколган пайтда хорижлик хусусий банклар уз долларлик активларини Марказий банкларга сотиш имкониятига эга булган эдилар, Марказий банклар эса уз навбатида ушбу долларларни АКШ Fазнахосига олтинга алмаштиришга такдим килар эдилар.
1958 йилдаги АКШ тулов балансининг йирик камомади кукумат ва Молия доираларида катта безовталанишни келтириб чикарди. Бу эса, уз навбатида, камомадни улчаш услубларига булган ишончсизликда уз ифодасини топди.
Ликвидлилик консепцияси, ендигина пайдо булиб, каттик танкидга учради. Бирок, АКШ Савдо Вазирлиги уни кимоякилиш ва амалда колдиришга муваффак булди. Ликвидлилик консепцияси, доллар задира валютаси макомига эга булганлиги сабабли, расмий консепция сифатида факатгина АКШ тулов балансига нисбатан фойдаланилган. АКШ тулов балансининг йирик камомадлари бошиданок ушбу консепцияни гумон остига куйди.

    1. Тулов балансига таъсир этувчи асосий омиллар

Тулов баланси такрор ишлаб чикариш билан туFри ва тескари алокага эга. Бир томондан, у такрор ишлаб чикаришда руй бераётган жараёнлар окибатида шаклланади, бошка томондан эса - унга акс таъсир курсатади, чунки валюталар курси, олтин-валюта закиралари, валюта колати, ташки карз, валюта ва иктисодий сиёсат йуналишлари, жакон валюта тизими колатига таъсир этади.
Тулов баланси, мамлакатнинг жакон хужалигидаги иштироки, ташки иктисодий алокаларининг масштаблари, таркиби ва характери туFрисида маълумот беради.
Тулов балансида куйидагилар акс еттирилади:
1)экспортнинг турли имкониятларини ва товарлар, капиталлар, хизматлар импортига эктиёжни белгиловчи иктисоднинг таркибий диспропорциялари;
2)иктисодни бозор ва давлат томонидан мувофиклаштириш услубларининг узаро нисбатидаги узгаришлар;
3)конъюнктура омиллар (халкаро ракобат, инфляция, валюта курси ва бошкаларнинг узгариш даражаси).
Тулов баланси колатига бир катор омиллар таъсирэтади. Булар куйидагилар:

  1. Мамлакатларнинг иктисодий ва

сиёсийт араккиётининг нотекислиги, халкаро ракобат. Тулов баланси асосий моддаларининг революцияси жа\он иктисодидаги ракиб-марказлар кучларининг узаро нисбатидаги узгаришларни акс эттиради.

  1. Харбин харажатларнинг тулов балансига эгри таъсири биринчи навбатда уларни ишлаб чикариш шароитлари ва иктисодий усишнинг суръатларига булган таъсирида, \арбий булмаган тармоклардан юлиб олинаётган ресурларда уз аксини топади. Агар экспорт тармоклари \арбий буюртмалар билан босиб юборилган, товарларни четга олиб чикишни кенгайтиришга мулжалланган маблаFлар \арбий максадларга йуналтирилган булса, мамлакатнинг экспорт кобилияти кискаради. Куролларнинг усиши \арбий-стратегик товарлар, шу жумладан, тинчлик вактидаги истеъмол меъёрларидан ортик булган \ажмда куп турдаги хом-ашёларнинг (нефт, каучук, рангли металлар) импортини оширади;

  2. халкаро молиявий боFликликнинг кучайиши. Замонавий шароитларда молиявий окимларнинг \аракати халкаро иктисодий муносабатларнинг му\им шаклларидан бирига айланди. Бу эса уз навбатида четга капиталларни олиб чикишнинг, ссуда капиталлари жа\он бозорининг (йевробозорларни уз ичига олган \олда) ривожланишини, шартнома шартлари эркинлашиши шароитида молиявий бозорларнинг усиши билан асосланади. Натижада, мамлакатларнинг молиявий узаро боFликлиги уларнинг узаро тижорат боFликлигидан устунрок булиб колди. Бу эса, валюта ва кредит таваккалчиликларни, биринчи навбатида карз олувчининг туловга лаёкацизлигини кучайтириб юборади. 1980-90 йиллардаги жа\он карзлар инкирози ва 1997-98 йиллардаги валюта-молия инкирозлари ушбу таваккалчиликлар хавфлилигини очиб ташлади;

  3. халкаро савдодаги узгаришлар. Илмий техник инкилоб, хужалик ривожланиши суръатларининг усиши, янги енергетика базасига утиш халкаро иктисодий алокаларда таркибий узгаришларни келтириб чикаради. Тайёр ма\сулотлар билан, шу жумладан интеллектуал товарлар, нефт ва енергия ресурслари билан савдо килиш суръати ошди. 1970-йилларнинг охири ва 1980-йилларнинг бошида нефт ба\осининг тусатдан 18 баробар ошиб кетиши нефт импортёри булмиш мамлакатлар тулов баланси жорий операцияларининг камомадига олиб келди. Товарлар окимининг географиясида ривожланган давлатлар орасидаги алмашувнинг, уларнинг ташки савдосида ривожланиб бораётган мамлакатлар улушининг кискариши холатида, кенгайиши тарафига караб усиш булади (жахон савдосининг 70%, Европа иттифоки мамлакатлари- 38%). Ривожланган давлатларнинг узаро савдоси улар экспортининг 80 фоизини уз ичига олади (Европа иттифоки мамлакатлари - 58%), ривожланиб бораётган мамлакатлар орасидаги савдо эса уларнинг экспортининг 1/4 ташкил этади. Бундай хол жахон бозоридаги ракобат курашини кучайтириб юборади;

  4. тулов балансига валюта-молиявий омилларининг таъсири. Девалъвация, одатда экспортни, ревалъвация эса импортни раFбатлантиради. Жахон валюта тизимининг баркарорсизлиги халкаро савдо ва хисоб-китоблар шароитларини ёмонлаштиради. Миллий валюта курсининг пасайишини кутган холда экспорт ва импорт буйича тулов муддатларининг урнидан силжиши руй беради, яъни импортёрлар туловларни тезлаштиришга, экспортёрлар эса аксинча хорижий валютадаги тушумни олишни кечиктиришга харакат киладилар (“лидз анд леёз” сиёсати). Халкаро хисоб-китоблар муддатларидаги кичик бир киска узилиш, мамлакатдан капиталларнинг четга окиб кетишигаолиб келиши мумкин. Бахо ва тулов валютаси сифатида ишлатилаётган етакчи валюталар курсларининг тебраниши купчилик давлатлар тулов балансларига таъсир этади;

  5. инфляциянинг тулов балансига салбий таъсири. Бундай холат, бахоларнинг пасайиши миллий товарларнинг экспортини кийинлаштириб, ракобатдошлигини пасайтирган, товарлар импортини раFбатлантирган ва капиталларни хорижга чикиб кетишига имкон берган пайтда вужудга келади;

  6. фавкулодда холатлар - хосилнинг булмаслиги, табиий офатлар, халокатлар ва шу кабилар тулов балансига салбий таъсир этади.


Download 416,42 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   41




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish