|
16.2.11. «Ravzat ur-rizvon va h’adiqat ul-g’ilmon»
«Ravzat ur-rizvon va h’adiqat ul-g’ilmon» («Jannat bog’i va changalzor
mah’ramlari») asari Badriddin Kashmiriy qalamiga mansub bwlib, unda XVI-
XVII asrlarda Wzbekistonda va qwshni mamlakatlar, Xuroson, Shimoliy
Hindiston va Koshg’arning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida katta nufuzga ega bwlgan
Juybor xojalari, xususan xoja Muh’ammad İslom (1493-1563 yy.), xoja Sad
(1531/32- 1589 yy.) va xoja Tojiddin Hasan (1574-1646 yy.)larning h’aёti va
faoliyati h’aqida h’ikoya qilinadi. Kitob XVII asrning birinchi yarmida ёzib
tamomlangan.
Asar muallifining twla nomi Badruddin ibn Abdussalom ibn sayyid
İbroh’im al-Husayniy al-Kashmiriydir. Asar muqaddimasida wzi keltirgan
malumotlarga qaraganda, asli kashmirlik bwlib, 1554 yili Buxoroyi sharifga
kwchib kelgan va xoja Muh’ammad İslomning shaxsiy kotibi sifatida xizmatiga
kirgan. Uning vafotidan keyin wg’illari xoja Sad va xoja Tojiddin Hasanlarning
xizmatida (uning faoliyatining boshida) bwlgan.
Asar mazmuni, uslubi va unda turli mavzu bwyicha twplangan
maoumotlardan kwrinishicha, Badriddin Kashmiriy keng malumotli, tarix,
sheriyat, insho ilmlarini chuqur egallagan kishi bwlgan. U «Ravzat ar-
rizvon»dan boshqa «Shami dilafrwz» («Dilni ravshan qiluvchi chirog’», 1568/69
yili ёzilgan), “Meroj ul-komilin” (“Komil kishilarning merojga kwtarilishi”,
1573/74 yili ёzib tamomlangan), “Ravzat ul-jamol” (“Gwzal bog’”, 1575/76 y.
ёzib tamomlangan), “Bah’r ul-avzon” (“Vaznlar wlchovi”, 1583 y.) va
194
“Rasulnoma” (1593 y.) kabi nazmiy va nasriy asarlar ёzib qoldirgan. Swnggi
asarining twrtinchi qismi “Zafarnoma” sheriy doston bwlib, unda Shayboniy
Abdullaxon soniyning tarixi baёn qilingan.
“Ravzat ur-rizvon” – katta 552 varaqdan iborat asar bwlib, muqaddima,
xotima va etti bobdan tashkil topgan.
Muqaddimada xoja Muh’ammad İslomning avlod-ajdodi, h’azrat
eshonning xulq-atvori, xoriq odatlari va olijanob fazilatlari h’aqida malumotlar
keltiriladi, Badriddin Kashmiriyning Buxoroga kwchib kelish sabablari, mazkur
asarning twrt yil ichida ёzib tamomlanganligi va buning evaziga h’azrat
eshondan 2.500 Abdullaxoniy kumush tanga va boshqa inomlar olgani h’aqida
gap boradi.
Birinchi bobda Movarounnah’rning XVI asrning birinchi yarmidagi
ijtimoiy-siёsiy h’aёti, 1556 yili Buxoroning Abdullaxon soniy tarafidan ishg’ol
etilishi, Abdullaxonning g’alabalari va bunda xoja Muh’ammad İslomning
ishtiroki va wrni h’aqida qimmatli, kwp wrinlarda tarixiy asarlarda uchratish
qiyin bwlgan malumotlar mavjud.
Asarning ikkinchi bobi wta qimmatli. Unda Shayboniy sultonlar –
Muh’ammad Amin sulton, Dinmuh’ammad sulton, Xisrav sulton, Abduquddus
sultonlarning xoja Muh’ammad İslom va xoja Sad nomiga ywllagan arznomalari
va Buxoro, Samarqand, Marv va Badaxshon shoirlari Mushfiqiy, Mah’ramiy,
Shuuriy, Vosifiy, Sabriy va boshqalarning h’azrat eshon – xoja Muh’ammad
İslom va xoja Sadlar sharafiga bitgan sherlaridan namunalar keltirilgan. Bu erda
keltirilgan arznomalar, shuningdek xon va sultonlarning farmonlari asosan uch
masala; 1) Buxoro xonligining XVI asrdagi ichki ah’voli, yani markaziy
h’ukumat bilan ulus, viloyat, wlka h’okimlari wrtasidagi munosabat,
2)xonliklarning ijtimoiy-iqtisodiy ah’voli, 3) Buxoro xonligi bilan Eron,
Shimoliy Hindiston va Koshg’ar wrtasidagi munosabatlari masalasiga
twxtalingan. Arznomalar va sherlar Wzbekistonning XVI asrdagi ijtimoiy-
iqtisodiy h’aёti va madaniyatini wrganishda katta ah’amiyatga ega.
Asarning uchinchi va twrtinchi boblarida xoja Muh’ammad İslomning
XVI asr 60-yillari boshidagi h’aёti va faoliyati bilan bog’liq malumotlar
keltiriladi, shuningdek, Juybor xojalarining mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
h’aёtidagi ishlari h’aqidagi malumotlar wrin olgan. Bu malumotlarning
kwpchiligi h’atto shu masalalarni maxsus wrgangan tadqiqotchilarga h’am
malum bwlmasa kerak
106
.
“Ravzat ur-rizvon”ning beshinchi bobi h’am ёzishmalarga bag’ishlangan.
Bu bobda Abdullaxonning xoja Muh’ammad İslom va xoja Sadga ywllagan 100
dan ortiq maktubining nusxalari, Shayboniy sultonlar, yirik olimlar va viloyat
h’okimlari, shuningdek, Hindiston, Eron va Koshg’ar h’ukmdorlarining Juybor
xojalariga ywllagan maktublarining nusxalari keltirilgan. Bular orasida h’azrat
xojalarga inom etilgan mulklar, h’azrat eshonning erlarini obod qilish yumushiga
106
Из архива шейхов Джуйбари. Материалы по земельным и торговым отношениям Средней Азии ХVI века.
Под редакцией Е.Э.Бертельса.-М.-Л.; 1938; Иванов П.П. Хозяйства Джуйбарских шейхов. К истории
землевладения Средней Азии ХVI-ХVII вв.,-М.-Л.; 1945.
195
ah’olini majburiy safarbar qilish va deh’qonlarni erga biriktirish h’aqidagi
farmonlarning nusxalari keltirilgan.
Juyboriy xojalarga sher, qasidalar, masnaviylar, tarixlar bag’ishlagan
shoirlar Meh’riy Buxoriy, Rah’imiy Samarqandiy, Masih’o, Foniy, Hofiz
Husayn, Meh’riy, Hofiz İbroh’im va boshqalarga asarning oltinchi bobi
bag’ishlangan. Tarixda Abdullaxon va Juyboriy shayxlar qurdirgan binolar
h’aqida muh’im dalil va malumotlar keltirilgan.
Asarning swnggi, ettinchi bobida Buxoro xonligining xoja Sad va
Abdullaxon davridagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli h’aqida muh’im, diqqat etiborga
sazovor malumotlar keltiriladi.
“Ravzat ur-rizvon”ning yaxshi va yagona qwlёzmasi WzR FA
Sharqshunoslik insititutining xazinasida 2094 raqami ostida saqlanmoqda. Asar
h’ali biron xorijiy tilgan tarjima qilinmagan. Uning twg’risida B.Ah’medov va
İ.Saidah’medov maqolalari elon qilingan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
