|
16.2.12. «Jomi ul-maqomoti Mah’dumi Azam Kosoniy»
«Jomi ul-maqomoti Mah’dumi Azam Kosoniy» («Mah’dumi Azam
Kosoniy maqomotlari majmui») asari Naqshbandiya tariqatining yirik
namoёndalaridan biri xoja Ah’mad ibn Mavlono Jaloliddin Kosoniy (1461/62-
1542 yy.)ning h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan.
Mah’dumi Azam Kosoniy yirik tariqat etakchisi bwlishi bilan bir qatorda,
sermaxsul olim edi. U axloq, siёsat va iloh’iёtga oid «Tanbeh’ us-salotin»
(«Sultonlarga nasih’at»), «Asror ul-nikoh’» («Nikoh’ sirlari»), «Rsolayi
samoiya» («Darveshlar uchun ixtiro etilgan musiqalar»), «Risolayi vujudiya»
(«Chin h’aqiqat h’aqida risola»), «Odob us-solikin» («Darveshlar odobi
h’aqida»), «Odob us-siddiqin» («Sodiq kishilar odobi»), «Ganjnoma», «Risolayi
bakoiya» («Kwz ёshi twkib tavba qilish h’aqida risola»), «Nasih’at ul-solikin»
(«Swfiylik ywlidan boruvchilar uchun nasih’at»), «Risolayi zikr» («Zikr h’aqida
risola»), «Risolayi baёni silsila» («Naqshbandiya tariqati boshliqlari silsilasi»),
«Risolayi chah’or kalima» («Abduxoliq G’ijduvoniy aytgan twrt kalima h’aqida
risola»), «Risolayi botixiya» («Wzini narigi dunёdagi h’aёtga h’ozirlash h’aqida
risola»), «Mirot us-safo» («Poklik kwzgusi»), «Zubdat us-solikin va tanbeh’ us-
salotin» («Swfiylik ywlidan boruvchilar uchun zubda va sultonlar uchun
tanbeh’»), «Risolayi Boburiya» kabi 30ga yaqin asar ёzib qoldirganlar.
Mah’dumi Azam Kosoniyning ilmiy merosi yashi wrganilmagan.
Bu ulug’ zotning h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan «Jomi ul-maqomot»
asarini olimning nabirasi xoja Abulbaqo ibn Bah’ouddin ёzgan. Asar Mah’dumi
Azam Kosoniyning yaqin xalifalaridan Ali Axsikatiy, mavlono Dwst sah’h’of,
mavlono Boboyi h’ujrador, Hofiz İbroh’im va boshqalarning bergan
malumotlar«Jomi ul-maqomotiga asoslanib ёzilgan.
Asarda keltirilgan bazi malumotlarga qaraganda, xoja Abulbaqo keng
malumotli va wziga twq odam bwlib, savdo-sotiq bilan h’am mashg’ul bwlgan.
Uning karvonlari Movarounnah’r bilan Balx, Hindiston va Koshg’ar wrtasida
qatnab turgan. Wzi Shayboniy Abdulazizxon (1540-1549 yy.)ning qwlida masul,
h’ukmgar lavozimida turgan. Keyincha Farg’ona h’ukmdori Muh’ammadshoh’
196
nomidan Qozoq sultoni h’uzuriga elchi bwlib borgan, swng 1556 yili,
Abdullaxon soniy Buxoroni qamal qilib turganida Buxoro h’okimi Burxon
sulton va nomi yuqorida zikr etilgan, xoja Muh’ammad İslomning iltimoisi bilan
uning wrdasiga elchi bwlib borgan va sulx tuzish xususida xon bilan muzokara
olib borgan.
«Jomi ul-maqomot» qisqacha ananaviy swz boshi, xotima va uch bobdan
iborat.
Birinchi bobda Mah’dumi Azam Kosoniyning Muh’ammad payg’ambarga
ulangan shajarasi va ulug’ bobolari h’aqida qisqacha malumot keltirilgan.
İkkinchi va uchinchi boblar twlig’icha Mah’dumi Azam Kosoniyning h’aёti,
faoliyati va karomatlari h’aqida h’ikoya qiladi.
Xotimada h’azrat eshonning h’aёti oxiri va uning 1542 yil 7 may kuni yuz
bergan vafoti tafsiloti baёn etilgan.
Asarda quyidagi tarixiy malumotlar wrin olgan. XVI asrning birinchi
yarmi Shayboniy sultonlarning wz uluslarida h’ukmronligini twla wrnatish
ywlida olib borgan kurashlari, masalan, Kwchkinchixon, Jonibek sulton,
Dwstmuh’ammad sulton va Kepak sultonlarning Farg’ona ustiga yurishi,
Toshkent h’okimi Navrwz Ah’mad-Baroqxonning, Samarqand h’okimi
Abdullatif sulton bilan birgalikda Buxoro ustiga qilgan yurishi,
Suyunchxojaxonning Toshkentga yurishi va Toshkentning qamal qilinishi,
Suyunchxojaxon bilan Koshg’ar xoni Sulton Saidxon wrtasida Toshkent uchun
bwlgan kurash, yuqorida nomi tilga olingan Sulton Saidxonning Axsi, Andijon
va Koson ustiga qilgan xuruji, Suyunchxojaxon, Kwchkinchixon va
Ubaydullaxonning Kog’ar xoni Sulton Saidxon bilan olib borgan urushi va
Sulton Saidzonning Koshg’ardan qochib ketishi, Toshkent va Qarshi Kosonda
XVI asrning 40-yillarida bwlib wtgan xalq qwzg’olonlari h’aqida malumotlarni
bu kitobda uchratamiz.
Kitobdagi ijtimoiy-iqtisodiy h’aёt h’aqida h’am muh’im malumotlar
mavjud. Unda Kwh’ak darёsining bazi yillari twlib-toshib oqishi, ayrim yillarda
sath’i pasayishi, ёki wzanining wzgarishi oqibatida qurg’oqchilik sodir bwlishi
va uning tevarak-atrofidagi qishloqlarga suv chiqmay qolib, ah’olining iqtisodiy
qiyinchiliklar iskanjasida qolishi, qurg’oqchilik yillari Movarounnah’rning ayrim
h’ududlarini chigirtka va qora quzg’un bosib ketganligi, shuningbek,
Shayboniylar davrida h’am tarxonlik tizimi, bu tizim Amir Temur va Temuriylar
davrida keng tarqalgan edi, h’aqida h’am wta muh’im malumotlar usratamiz.
«Jomi ul-maqomot»da biografik va geografik malumotlar h’am juda kwp
uchraydi. Biografik malumotlardan, xususan Mah’dumi Azam, uning xotinlari
va farzandlari h’aqidagi malumotlar diqqat-etiborga sazovordir. Hazrat
eshonning bolalari wz vaqtida Movarounnah’r, Koshg’ar va Badaxshonning
XKII asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtida katta ishlar qilganlar.
Masalan, koshg’arlik xotini Bibicha Koshg’ariydan tug’ilgan wg’li xoja İsh’oq
(vaf.1599 y.) Koshg’ar xojalari Ofoqxoja va Qoraxojalarning ajdodi bwlgan.
Asarda toshkentlik mashh’ur diniy arbob shayx Xovand Tah’ur (taxm.1350 yili
vafot etgan)ning avlodlari xoja Muh’ammad Ali, Xoja Xurd, xoja İso va xoja
Toh’ir h’aqida h’am etiborga molik malumotlar uchratamiz. Bazi malumotlar
197
orasida XVI asrda wtgan yirik shoir va adabiёtshunos olim Podshoh’xoja va
«Abdullanoma» asarining muallifi, Hofizi Tanish Buxoriyning otasi, mavlono
Mir Muh’ammad h’aqida keltirilgan malumotlar h’am muh’im ah’amiyat kasb
etadi. Asarda keltirilgan geografik malumotlardan Toshkentning Parkent
tumanidagi İssiq chashma, Miёnqoldagi Garmakwz, Toshkent-Axsi ywlidagi
Qizil qwrg’on, Karmana tumanidagi Xushikiёn va Anuz qishloqlari, Samarqand
bilan Toshkent oralig’idagi chwlda joylashgan Ёg’ochlik, Buxoro va Karmana
oralig’idagi Jomrabot manzillari h’aqida keltirilgan malumotlar wta muh’imdir.
Farg’onaning sharqiy tarafidagi istiqomat qiluvchi qirg’iz qavmlari,
ularning h’aёt tarzi va wzaro munosabatlari h’aqidagi malumotlar h’am
muh’imdir.
«Jomi ul-maqomot» nashr etilmagan, lekin uning qwlёzma nusxalari
kutubxonalarda mavjud. WzR Fa Sharqshunoslik instituti xazinasida oltita
qwlёzma nusxasi saqlanib turibti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
