Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
8.3.14. “Jome ut-tavorix” 
“Jome ut-tavorix” (“Tarixlar majmuasi”) asarining muallifi mashh’ur 
qomusiy olim, tarixchi, tilshunos, tabib va yirik davlat arbobi Rashiuddin 
Fazlulloh’ ibn İmoduddavla Abulxayr al-Xamadaniydir. Uning ota-bobolari h’am 
wz zamonining wqimishli kishilaridan bwlgandar. Masalan, bobosi dastlab yirik 
qomusiy olim Nosiruddin Tusiy (1201-1274 yy.) bilan birgalikda Alamut 
qalasida
29
    İsmoiliylar xizmatida bwlgan, swng mwg’ullar tarafiga wtib ketgan. 
Otasi  İmoduddavla Abulxayr wrta h’ol kishi bwlib, Hamadonda tabibchilik bilan 
kun kechirgan, keyinchalik Elxlniylar saroyiga taklif qilinib, u erda h’am wz kasbi 
bilan shug’ullangan. 
Rashiduddin 1247 yili Hamadonda tug’ilgan. Ёshligidan yaxshi wqib, ota 
kasbidan tashqari, kwpgina ilmlarni – iloh’iёt, tabiiy fanlar, mumtoz adabiёt, tarix, 
geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan. 
Rashiduddin Elxon Abaqaxon (1265-1282 yy.) davrida uning shaxsiy tabibi 
bwlib xizmat qilgan, keyincha G’ozonxon (1295-1304 yy.) va Wljoytuxon (1304-
1317 yy.)lar vaziri bwlgan. Ushbu xonlarning h’omiyligi, ayniqsa wzining 
tadbirkorligi orqasida, davlatning moliyaviy muassasasi tamoman uning qwlida 
edi, Rashiduddin vazirlik yillari (1298-1317 yy.) wz davrining eng badavlat va 
nufuzli kishilaridan biriga aylandi. Halokuiylar davlatining turli viloyatlarida uning 
80 000 gektar h’osildor er-suvi, bog’lari, wnlab h’ammomlari, karvonsaroylari, 
h’unarmandchilik va savdo dwkonlari, yaylovlarda esa 250 000 qwyi, 30 000 
yilqisi, 10 000 tuyasi bwlgan. Rashiduddinning shaxsiy boyligi, tarixiy 
manbalarning guvoh’lik berishicha, 35 000 000 dinorga teng bwlgan. Uning kwp 
sonli wg’illari, 16 nafar Bag’dod, Rum, Gurjiston, Ardabil, İsfah’on, Fors, 
Xuziston, Kirmon va Domg’on vilochtlarining h’okimi edilar. 
Rashiduddin feodal tarqoqlik va ayirmachilik tarafdori bwlgan kwchmanchi 
turk-mwg’ul katta er egalaridan farqli wlaroq, wtroqlik h’amda markaziy davlat 
muassasini mustah’kamlash tarafdori edi. Uning G’ozonxon davrida wtkazgan 
mamuriy va moliyaviy isloh’otlari shunga qaratilgandi. Oxiri Rashiduddin 
elxoniylar saroyida h’ukm surgan fitna qurboni bwldi. Endigina taxtga wtqazilgan 
                                                 
29
  Аламут  қалъаси - Қазвиннинг  шимоли-ғарбий  тарафида,  Эльбурс  тоғида  жойлашган  мустаҳкам  қалъа, 
Исмоилийларнинг муҳим қароргоҳларидан.
 

---

 
84
Abu Saidxon (1317-1335 yy.) Rashiduddinni saroydan chetlashtirdi. Oradan bir yil 
wtgach, u Wljoytuxonni zah’arlab wldirishda ayblanib, 1318 yilning 18 iyulida 
qatl etildi, barcha mol-mulki musodara qilindi. Wshanda uning Tabrizdagi 600 000 
jild kitobga ega boy kutubxonasi h’am talon-taroj qilindi. 
Rashiduddin tarixda wzining yirik asarlari bilan h’am nom qoldirdi. İloh’iёt 
ilmining ayrim masalalariga bag’ishlangan “Al-majmuot ar-Rashidiya” 
(“Rashiduddinning majmualari”), tabiёtga oid “Al-osor va-l-ih’ya”(“Tirik 
narsalarning qoldiqlari”), “Baёn al-h’aqoiq” (“Haqiqatlar baёni”), qurilish 
masalalariga bag’ishlangan “Asila va ajiba”(“Ajib  va asil narsalar”) va nih’oyat, 
jah’on tarixini wx ichiga olgan “Jome ut-tavorix” uning qalamiga mansub asarlar 
jumlasidandir. 
Olimning bizning zamonamizgacha twla etib kelgan birdan-bir asari ana shu 
“Jome ut-tavorix” bwlib, u wrta asr tarixnavisligining wziga xos noёb asari 
h’isoblanadi. Bu kitob wrta asr Sharq tarixchiligida yangi ananani boshlab bergan 
asar. Unda umumiy tarix sifatida musulmon mamlakatlari tarixi bilan birga, G’arb 
mamlakatlari, Xitoy h’amda Hindiston tarixini h’am ёritishga intilgan, Sharq 
mamlakatlari tarixini umum jah’on tarixining bir qismi, deb h’isoblangan. 
“Jome ut-tavorix” asari 1301-1311 yillari orasida G’ozonxonning topshirig’i 
bilan ёzilgan. Asar uch qismdan iborat: 1) mwg’ullar va ular asos solgan davlatlar 
Ulug’ yurt yani Mwg’uliston, Elxoniylar davlati h’amda mwg’ullar asoratiga 
tushib qolgan mamlakatlar, Shimoliy Xitoy, Urta Osiё va Yaqin h’amda Wrta 
Sharq mamlakatlari xalqlarining mwg’ul istolchisigacha bwlgan qisqacha tarixi; 2) 
Sharq mamlakatlari xalqlarining islomiёtdan avvalgi tarixi, Arab xalifaligi va 
uning tarkibida tashkil topgan G’aznaviylar imperiyasi, Saljuqiylar davlati, 
Xorazmshoh’lar davlati tarixi; Xitoy, qadimgi yah’udiylar, franklar, Rim 
imperiyasi va Hindiston tarixi; 3) Er kurrasi h’amda etti iqlim mamlakatlarining 
geografik h’olati. Afsuski, asarning swnggi, uchinchi qismi saqlanmagan. 
Qwlёzma 1318 yili Rashiduddinning shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan 
vaqtlarda ywqolgan bwlishi mumkin. 
Mazkur asar, ayniqsa uning turk va mwg’ul xalqlarining Chingizxonga 
qadar kechgan tarixi Mah’mud Koshg’ariy va Alouddin Otamalik Juvayniy 
asarlari, Elxoniylar kutubxonasida saqlanaёtgan   “Oltin daftar”, Chingizxon va 
uning ota-bobolari tarixi, shuningdek, turk-mwg’ul xalqlari tarixi va irvoyatlarini 
yaxshi bilgan kishilar, Pwlod, Chjen-syan, G’ozonxon va boshqalarning og’zaki 
axborotlari, G’arb mamlakatlari, Xitoy va Hindiston xalqlari tarixiga oid qismlari 
wsha vaqtlarda Eronga kelib qolgan frantsiyalik ikki katolik roh’ib, ikki xitoylik 
olim va kashmirlik roh’ibning ishtirokida ёzilgan. Twplangan malumotlarni 
tartibga solish ishlarini muallifning ёrdamchilari Abdulla Koshoniy h’amda 
Ah’mad Buxoriylar bajarganlar.      
 
“Jome ut-tavorix” asarining ayniqsa turk-mwg’ul xalqlari tarixini wz ichiga 
olgan qismi Markaziy Osiё xalqlari tarixini wrganishda katta ah’amiyatga ega. 
Kitobning Wrta Osiё, Eron va Kavkaz orti xalqlarining XIII asr boshlaridagi 
ijtimoiy-siёsiy h’aёtiga oid qismlari h’am benih’oyatda qimmatlidir. 
 
Asarning ayrim qismlari Katrmer (1836 y.), E.Bloshe (1911 y.), K.Yan 
(1941 y.), İ.N.Berezin (1858-1888 yy.) tarafidan rus, frantsuz h’amda nemis 

---

 
85
tillariga tarjima qilingan va forscha matni, swz boshi bilan chop qilingan. Uning 
wzbek tiliga qilingan ikkita tarjimasi bor. Ulardan biri Shayboniylardan 
Kwchkinchixonning (1510-1530 yy.) topshirig’i bilan Muh’ammad Ali ibn 
Darvish Ali Buxoriy tomonidan qilingan va muqaddima va uch jilddan iborat. Bu 
tarjimaning noёb qwlёzmasi Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining 
Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida 2 tartib raqami 
ostida saqlanmoqda. İkkinchi tarjima esa 1556 yili Niso shah’rida Solur bob ibn 
Qul Ali tarafidan Urganch h’okimi Ali Sultonning (1572 yili vafot etgan) buyrug’i 
bilan bajarilgan bwlib, uning qwlёzma nusxasi Ashgabadda Turkmaniston Fanlar 
Akademiyasining Til va adabiёt institutida saqlanadi. 
 
“Jome ut-tavorix” asarining twla ruscha tarjimasi 7 nafar mwtabar 
qwlёzmalar asosida 1946-1960 yillari Sankt-Peterburgda amalga oshirilgan.