Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

«Madaniyat» tushunchasi. 
Bu tushuncha  (arabcha shaharga oid, 
farovon  maskasn,  taraqqiyot  o‘chog‘i)  tabiat  va  o‘zaro  munosabat- 
larda aks etadigan inson faoliyatining o‘ziga xos shaklini ifodalaydi 
va  individning  hayotiy  faoliyati  (shaxsiy  madaniyat),  ijtimoiy  gu- 
ruh  yoki jamiyatning  faoliyat  usuli  (ijtimoiy  madaniyat)ni  aks  et­
tiradi. Dastlab madaniyat tushunchasi insonning tabiatga maqsadga 
muvofiq tarzda ta’siri  (yerga ishlov berish,  tabiiy boyliklardan foy­
dalanish va h.k.) hamda insonning o‘zini tarbiyalashi va bilim olish 
ma’nosida  qollangan  bolsa,  keyinchalik  turli  xalqlar  madaniyat­
ning  o‘zaro  yaqinlashuvi,  munosabatlarining  ifodasi  olaroq jahon 
madaniyati,  tamaddunlar madaniyati tushunchalari paydo boldi.
Inson  faoliyatining  ikki  asosiy  turi  —  moddiy  va  ma’naviy 
yaratuvchanlikka  ko‘ra,  madaniyat  moddiy va  ma’naviy madani- 
yatlarga bolinadi.  Moddiy madaniyat moddiy faoliyatning barcha 
sohalari hamda ularning har birida erishilgan natijalar — mehnat 
qurollari,  turar-joy,  kundalik turmush buyumlari,  kiyim-kechak, 
transport,  aloqa  vositalari  va  shu  kabilarni  o‘z  ichiga  oladi.
156

---

Ma’naviy  madaniyatga  aqliy va ma’naviy yaratuvchanlik  sohalari
— bilim,  odob-axloq,  ta’lim-tarbiya,  huquq,  falsafa,  din,  nafosat, 
fan,  san’at,  adabiyot,  folklor,  asotirlar va  shu  kabilar kiradi.
Uyg‘onish 
va 
ma’rifatparvarlik 
davrlarida 
madaniyat 
yetukligi  deganda  inson  va  jamiyat  hayotida  insonparvarlik, 
ma’rifatparvarlik g£oyalari ustuvor o£rin tutishi lozimligi tushunil- 
gan. Jamiyatdan tashqarida madaniyat mavjud.  Masalan,  Ijtimoiy 
munosabatlardagi  har  qanday  o£zgarish  madaniyatga  ta’sir  etadi 
va  unda  bu  munosabatlar  qanday  natijalarga  olib  kelishi  o£ziga 
xos tarzda namoyon bo£ladi.  Shu bois madaniyat nafaqat  o‘tmish 
yoki  bugungi  kun,  balki  kelajakka  nisbatan  munosabatning  ifo- 
dasi  hamdir.  Madaniyat  inson  faoliyatining  ham  mahsuli,  ham 
sifat  ko‘rsatkichi.  Insoniyat  o£zi  ham  pirovard  natijada  madani­
yat mahsulidir.  Madaniy  muhit  qanday bo£lsa,  inson ham shun­
day  shakllanadi.  Madaniyatning  ijodkori,  eng  avvalo,  xalq.  Xalq 
madaniyatida  ajdodlar  yaratgan  moddiy  va  ma’naviy  boyliklar 
jamlangan.  Ularni  o£zlashtirmay,  bilmay turib,  madaniyatli kishi 
bo£lish  mumkin  emas,  madaniyat  rivojida  noyob  iste’dod  sohib- 
lari:  fan,  adabiyot,  san’at ahli ham katta o‘rin tutadi.  Ular tufayli 
madaniyatda yangi yondashuv,  ijod turlari, badiiy-estetik qarash­
lar yuzaga keladi.  Bugungi kunda jahon miqyosida keng tarqalgan 
ayrim  kasb  turlari  madaniyatning  alohida  shakli  sifatida  e’tirof 
etiladi.  Masalan,  kitobat  madaniyati,  kulolchilik madaniyati,  bi- 
nokorlik,  mashinasozlik,  temirchilik,  ipakchilik madaniyatlari va 
h.k.  Bundan tashqari,  fanda madaniyatning barcha xalqlar hayo­
tida  alohida  o£rin  tutadigan  turlari  ham  qayd  etiladi.  Masalan, 
qishloq  xo£jaligi  madaniyati,  texnologik  madaniyat,  mintaqaviy 
madaniyat  va  h.k.  Bu  hoi  madaniyat  turlarini  alohida-alohida 
hamda  qiyosiy  o£rganish  yondashuvining  shakllanishi,  fanning 
alohida tarmog£i sifatida  ajralib  chiqishiga olib  keldi.