Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

Gipoteza  (faraz)  — bilimlarning mavjud bolish va taraqqiy etish
 
shakli. 
Muammoni  hal  etish  jarayonida  ma’lum  bir  gipotezalar 
ilgari  suriladi  va  asoslanadi. 
Gipoteza  (faraz) 
—  o‘rganilayotgan 
hodisaning sabablari va xususiyatlarini  tushuntiruvchi  asosli tax- 
min tarzidagi bilim shaklidir.
Hodisaning  sababi  haqidagi  fikr  dastlab,  odatda,  gipoteza 
shaklida  vujudga  keladi  va  shu  ma’noda  u  bilimlarning  mavjud 
bolishining umumiy mantiqiy shakllaridan biri hisoblanadi. Chin, 
ishonchli  bilimlar  hosil  bo‘lgunga  qadar  qo‘yilgan  muammolar, 
masalalar  haqidagi  fikr-mulohazalar  kuzatish,  eksperiment  nati- 
jalarini  tahlil  qilish  va umumlashtirishga  asoslangan  bolib,  ular 
turli xil taxminlar,  farazlar shaklida mavjud bo‘ladi.
Gipotezani  qurish  o‘rganilayotgan  hodisani  tushuntiruvchi 
taxminiy fikrlarni  ilgari  surishdan  iborat  bo‘ladi.  U  qayd  etilgan 
faktlar,  ular uchun  xarakterli bolgan  qonuniyatlar haqidagi  mu- 
lohazalar yoki  mulohazalar  tizimi  tarzida  boladi.  Uni  ifoda  qi- 
luvchi asosiy gap mulohazalar sistemasini hosil qiluvchi element, 
deb hisoblanadi. Ana shu gap (mulohaza)da, odatda, gipotezaning 
bosh  g‘oyasida  aks  etadi.  Muhokama  jarayoni  uning  negizida, 
atrofida quriladi va ma’lum bir ishchi gipotezalar -  vaqtinchalik, 
moljalni  to‘g‘ri  olishga  yordam  beradigan  taxminlarning  ilgari 
surilishiga,  ular yordamida hodisaning yanada  chuqurroq tadqiq 
qilinishiga olib  keladi.
Gipotezalarni  ilgari  surishning  asosiy  mantiqiy  vositasi  ehti- 
moliy  xulosa  chiqarish  hisoblanadi.  Shuningdek,  gipoteza  ba’zi 
hollarda  qat’iy  xulosa  chiqarish  shakllarida  ham  ilgari  surilishi 
mumkin.
Gipotezada  ilgari  suriladigan  mulohaza  empirik  materiallami 
tahlil  qilish,  qayta  ishlash,  tartibga  keltirish,  umumlashtirish,  tal­
qin etish natijasida paydo boladi. Ana shuning uchun ham gipoteza
-   bu  har  qanday taxmin  emas,  balki  o'zining  muayyan  mantiqiy 
kuchiga ega mulohaza,  ma’lum bir darajada asoslangan farazdir.
Ilgari  surilgan  gipoteza,  albatta,  asoslanishi  zarur.  Bu  bos- 
qichda  gipotezadan  ma’lum  bir  natijalar  keltirib  chiqariladi  va 
ularning mavjud faktlarga (yoki boshqa ishonchli bilimlarga)  mu- 
vofiqligi aniqlanadi.
259

---

Gipoteza  rad  qilinishi  ham  mumkin.  Bu  gipotezadan  kelib 
chiqadigan  natijalarning  mavjud  faktlarga  nomuvoflqligini 
ko‘rsatish  orqali amalga oshiriladi.
Gipotezaning natijalarini topa olmaslik, bu gipotezaning mav- 
qeini ancha pasaytirsa-da, lekin uni rad eta olmaydi. Gipotezaning 
chinligi  undan  kelib  chiqadigan  natijalarga  zid  bolgan  holatlar 
aniqlangandagina  uzil-kesil  rad  etiladi.  Masalan,  Ptolomeyning 
Yerning harakatlanmaydigan markaz ekanligi haqidagi gipotezasi 
Kopernikning geliotsentrik nazariyasi asoslanadigan faktlarga zid 
kelganidan keyin rad etildi.
Shuni  alohida  ta’kidlash  zarurki,  o‘rganilayotgan  hodisa 
haqida  bir  vaqtning  o‘zida  bir  qancha  gipotezalar  ilgari  surilishi 
mumkin.  Gipoteza  tasdiqlanmaguncha  o‘zining  bilishdagi  aha- 
miyatini  yo‘qotmaydi.  Rad  etilsa,  o‘rniga  boshqa  gipoteza  qu- 
riladi  va  bu  hoi  to  gipotezalardan  birortasi  tasdiqlanmaguncha, 
ya’ni muammoning yechimi topilmaguncha davom  etadi.
Ilgari surilayotgan gipotezalar turli xil darajada umumlashgan 
bolishi  mumkin.  Ana  shunga  muvofiq  holda  umumiy  va  juziy 
gipotezalarni ajratish mumkin.