Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

37-MAVZU
ISSIQLIK HODISALARI HAQIDA 
FOROBIY, BERUNIY VA IBN SINO FIKRLARI
Issiqlik hodisalarining tabiati haqida buyuk allomalarimiz Abu Nasr al-
Forobiy, Al-Beruniy va Ibn Sino o‘z asarlarida tushuntirish berib ketganlar. 
Jumladan, Forobiyning fi kricha, har qanday jismning temperaturasi yuqori 
yoki past bo‘lishi shu jismni tashkil etgan zarralarning harakatlariga 
bog‘liqdir. Ibn Sino ham Forobiy kabi konveksiya hodisasini quyidagicha 
tushuntiradi: qizigan jismlar hajmlarining kengayishi natijasida zichliklari 
kamayib, yuqoriga intiladi (Arximed kuchi tufayli demoqchi). Sovugan 
vaqtda esa hajmi kichrayib, zichligi ortishi hisobiga pastga intiladi.
Abu Nasr al-Forobiy (873–950) Sirdaryo bo‘yi dagi qadimgi 
O‘tror (Forob) shahri yaqinida tug‘ilgan. Forobiy fanning 
juda ko‘p sohalarida ijod qilgan. Unga qadar fi zika alohida 
fan sifatida qaralmasdan, tabiiy fanlar tarkibida bo‘lgan. 
Fizikada modda tuzilishi, issiqlik, harakat, tovush, optikaga 
doir ishlarni bajargan.
Jismlarning issiqlikdan kengayishi, sovuqlikdan torayishida suvning 
alohida xususiyatga ega ekanligiga Beruniy e’tibor bergan. Bu borada 
Beruniyning Ibn Sinoga yozgan savolini keltiramiz. «Agar jismlar issiqlik 
sababli kengaysa va sovuqlik tufayli toraysa va boshqa idishlarning sinishi 
uning ichidagi narsalarning kengayishi sababidan bo‘lsa-yu, nima uchun 
ichida suv muzlab qolgan idish yoriladi, sinadi? Nima uchun muz suv 
yuzida bo‘ladi, holbuki muz sovuqlik sababli qotgani uchun Yer tabiatiga 
(qattiq jismga) yaqinroq edi-ku?» Ibn Sino Beruniyning bu savoliga: «Suv