Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

IV bob. Issiqlik hodisalari
118
118
qilingan. Unda yonish temperaturasi 60°C bo‘lgan 
fos 
fordan foydalanilgan. Gugurtni ixtiyoriy 
bir yuzaga, hatto etik tagiga ishqalansa ham 
yonadigan bo‘lgan. Tez yonish xususiyatiga ega 
bo‘lganligidan yon g‘inlar chiqishiga sabab bo‘lgan 
hamda zaharli ekanligidan havfl i fosfor o‘rniga 
bosh qa yonadigan qorishmani 1855-yilda Shvet-
siyada o‘ylab topishgan.
Ichki energiyani ish bajarib oshirish mum-
kinligini «havo chaqmog‘i» deb ata luvchi quril-
mada ko‘rish mumkin (87-rasm). Qalin orga nik 
shishadan yasalgan silindr ichiga ben 
zin bilan 
ho‘llangan paxta qo‘yiladi. So‘ngra porshenni 
pastga tez bosilsa, paxta yonib ketadi. Bunda havoni siqishda ichki 
energiyasi va temperaturasi ortib paxta yonadi. Gaz tashqi kuch bilan 
siqilsa, temperaturasi ortishi ma’lum bo‘ldi. Gaz o‘z-o‘zidan kengaysa 
nima bo‘ladi? Bunday kengayishda bajarilgan ish gazning ichki energiyasi 
hisobiga bo‘ladi. Shu sababli uning temperaturasi pasayadi. Uy-ro‘zg‘orda 
ishlatiladigan sovutkich (xolodilnik) lar shu asosda ishlaydi.
Yuqorida aytganimizdek, ichki energiya moddani tashkil etgan 
zarralarning potensial energiyasi bilan ham belgilanadi. Masalan, 0°C 
da suv ham, muz ham mavjud bo‘ladi. Lekin molekulalarining o‘zaro 
joylashishlari turlicha bo‘lganligidan 0°C li suvning ichki energiyasi, 0°C 
li muznikidan katta bo‘ladi. Ichki energiya, shuningdek, jism massasiga 
bog‘liq bo‘ladi. Katta o‘lchamdagi dazmol, xuddi shunday temperaturali 
kichik dazmolga nisbatan ko‘proq kiyimni dazmollay oladi. Agar 100°C 
gacha qizdirilgan 1 kg li po‘lat sharni 1 litrli suvga solinsa, aynan 100°C li 
0,5 kg li po‘lat shar solinganiga qaraganda ikki barobar ko‘proq isitar ekan. 
Bundan tashqari, ichki energiya modda turiga ham bog‘liq. Buni quyida-
gicha tajribada ko‘rish mumkin. Bir xil massali aluminiy va qo‘rg‘oshin 
sharlar ni 100°C gacha qizdiraylik. So‘ngra ularni bir xil idishdagi suvlarga 
solaylik. Bunda aluminiy shar solingan suv ko‘proq qiziganini ko‘ramiz. 
Demak, massalari va temperaturalari teng bo‘lgan, lekin turli moddalardan 
yasalgan jismlarning ichki energiyalari har xil bo‘lar ekan.
87-rasm.

---

119