Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

42-MAVZU
REAKTIV DVIGATEL. ISSIQLIK MASHINALARI 
VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH
Har  biringiz  rezina  sharni  pufl ab ko‘rgansiz. Shishirilgan sharning 
og‘zini bog‘lamasdan qo‘yib yuborsangiz, shar o‘zini u yoq, bu yoqqa 
tashlab uchadi. Bunda sharcha qanday kuch ta’sirida harakatlanadi? Pufak 
sharchadan otilib chiqayotgan havo oqimi orqa tomonga harakat qilsa, 
uning aks ta’siri natijasida pufak shar oldinga harakat qiladi. Reaktiv 
90-rasm.

---

123
Reaktiv dvigatel. Issiqlik mashinalari va tabiatni muhofaza qilish
dvigatel ham xuddi shunday ishlaydi. Dvigatelda 
yongan gazlar orqaga otilib chiqsa, dvigatelning 
o‘zi oldinga harakat qiladi. Reaktiv dvigatel 
samolyotga, raketaga yoki poyga avtomobiliga 
o‘rnatilishi mumkin. Ularning harakati reaktiv 
harakat  natijasida  bo‘ladi.  Bundan  qariyb  ming 
yillar ilgari porox dvigateli ixtiro qilingan. 
Ular hozirda qattiq yoqilg‘ili dvigatel deb 
ataladi.  Porox  –  ko‘mir,  oltingugurt  va  selitra 
aralashmasidan iborat. Selitrada yonish uchun 
zarur bo‘lgan kislorod bor. Bunday dvigatellar 
harbiy  va  signal  raketalarida  o‘rnatilgan  (91-
rasm). Ulardan hozirgi zamon harbiy raketalarida 
ham foydalaniladi. Lekin ishlatiladigan porox 
tarkibi boshqacha. Reaktiv dvigatellarining 
ayrim 
larida atrofdagi havodan foydalaniladi. 
Uni  havo reaktiv dvigateli deyiladi. Havodan 
foydalanmaydiganlarini  raketa dvigateli deb 
ataladi. XX 
 
asrning 40-yillarida olimlar suyuq 
yonilg‘ili re 
aktiv dvigatelni yarat dilar.  Bunday 
dvigatel ning yonish kamerasiga alohida baklardan 
su 
yuq yonilg‘i va oksidlovchi yuboriladi (92-
rasm).  Yonish  ka me rasida  yon   gan  yuqori  tempe-
raturali gazlar «sop lo» dan otilib chiqib, raketani 
oldinga itaradi. Bunday dvigatellar hozirgi 
kunda rake 
talarni kosmosga olib chiqmoqda. Samolyotlar uchun havo 
reaktiv dvigatellari ixtiro qilingan. Ularda yonish uchun kerak bo‘ladigan 
kislorodni havodan olinadi. Samolyotga o‘rnatilgan dvigatel havoni tortib 
olib, uni yonish kamerasida kerosin bug‘la 
riga aralashtiradi. Bunday 
dvigatelni  turboreaktiv dvigatel deyiladi. Turboreaktiv dviga 
telning 
soplosidan chiqayotgan gazning tempera turasi ~500°C, tezligi ~550 m/s 
atrofi da bo‘ladi. Qiruvchi harbiy samolyot soatiga 2000 km uchishi uchun, 
uning dvigateli 13–14 ming ot kuchiga ega bo‘lishi kerak. Shunday kuchga 
92-rasm.
91-rasm.

---

124
124
ega bo‘lgan porshenli dvigatel mas sasi bir necha ming tonna bo‘lar edi. 
Uning o‘lchamlari juda katta bo‘lib, samolyotga sig‘magan bo‘lar edi. 
Shunday quvvatli tur boreaktiv dvigatel por shenli dvigateldan 3–4 marta 
kichik bo‘ladi. Turbo 
reaktiv samo 
lyot qancha katta balandlikda uchsa, 
dviga tel shuncha yaxshi ishlaydi. Porshenli dvigatelda esa, aksincha.
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan ichki yonuv dvigateli, dizel dvigateli hamda 
reaktiv dvi gatellarida yonish mahsu lotlari atmosferaga chiqariladi. Yonish 
mahsulotlari tarkibida esa zaharli gazlar juda ko‘p bo‘lganligidan atrof 
havoni ifl oslantiradi. Havodan zaharli moddalar (ayniqsa, qo‘rg‘oshin 
birikmalari) o‘simliklarga o‘tib, ularni ham iste’molga yaroqsiz holatga 
keltirishi mumkin. Shu sababli atrof-muhitni muhofaza qilish maqsadida 
avtomobillardan chiqayotgan gazlar tarkibida zaharli moddalarning bo‘lish 
chegarasi belgilab qo‘yilgan. Yaxshi sozlangan dvigateldan chiqayotgan 
gaz (tutun) tarkibi belgilangan me’yorda bo‘ladi. Ularni avtomobilni 
texnik qarovdan o‘tkazish va nazorat davrida maxsus xodimlar tekshirib 
turishadi.