Meva-sabzavotlarni

41 - rasm. Piyozni sovitgichli omborlarda uyum shaklida saklash



Piyozdagi tinim davrining kechishi fakat morfologik kursatkichlar bilangina emas, balki muayyan biokimyoviy xususiyatlari bilan xam ifodalanadi. Masalan, saklashda uzok turadigan navlar va xillaridan saxaroza bilan mo- nosaxaridning nisbati, ular kam saklanadigan piyozlarga karaganda yukori buladi. Maxsulot yetilgan sayin bu nisbat uzgaradi va tinim davrida bu kursatkich juda yukori bula- di. Piyozning xam, sarimsokning xam saklanish darajasini piyozboshda mavjud fitonsidlar, birinchi galda alleynlar uygunlashtirib turadi. Boshka sabzavotlardan farkli ula- rok uni xavo namligi 75 foizdan oshik bulmagan muxitda saklash tavsiya etiladi. Saklash paytida namlik oshib ketsa, piyoz tinim davrini tezrok utkazib, usa boshlaydi. Bundan

55

tashkari buroz kismining gigroskopik tukimalari namla- nib terlashi okibatda saklashdagi xavfli bugiz kismining chirish kasalligi avj olishi mumkin. Chala yetilgan piyozni saklashda namlik sharoitlariga kat’iy rioya kilish lozim, chunki bunday xolatda u chirish kasaliga 100% chalinishi mumkin. Xavo xarorati nisbiy namligining past bulishi - fakat piyoz saklashning zarur sharti bulibgina kolmay, bal­ki uning yetilishini tezlashtiradi va tinim xolatiga uti- shida mumkin buladigan muxim vosita xamdir. Saklashdan oldin xosilni yoyib, kuritib olish, uning saklanish mudda- tini uzaytiradigan usul ekanligi azaldan ma’lum. Bunda moddalarning sershira piyozbosh kavatlariga va uning tubi- ga okishi jadallashadi, xujayralarida shirasimon yelimli- ligi oshadi, kand moddalarining nisbati saxarozadan, azot- li moddalarniki esa oksillardan kuprok buladi.
Saklash vaktida past, salbiy xaroratga bardosh bera olishi piyoz boshlarining muxim xususiyatidir. Piyoz muzlab kolganda xam tovarlik va xatto kukarib chikish xususiyatla- rini yukotmaydi. Lekin muzlagan piyozni eritish asta-se- kinlik bilan olib borilishi kerak. Piyoz bardosh beradi- gan past xaroratning chegarasi -4 °S dir. Xarorat bundan xam pasaytirilganda xosil bulgan muz kristallari ta’sirida xujayralarning shakli uzgarib, undagi protoplast butun- lay suvsizlanadi. Shu sababdan uni -3 °S dan past bulmagan xaroratda saklash kerak.
Saklash vaktida piyoz yaxlab kolsa, keyinchalik uz xoli- ga keladi. Muzlash darajasi -3 °S dan oshmagan xolda piyoz kavatidagi tukima suvlari muzlagan tukima devorlari zararlanmaydi va uz xoliga keladi. Shuning uchun namuna- li omborxonalar yetishmasligi tufayli, joylarda piyoz moslashtirilgan joylarda saklanadi. Ayrim xollarda turt

tomoni ochik bostirmalarda yoki shunga uxshash, muzlash xav- fi bor binolarda xdm saklanadi. Aslida bunga yul kuymay, sovuk tushgunga kadar piyozni iste’molchilarga yetkazish ke­rak. Maxsus jixozlanmagan binolarda barvakt tushgan sovuk ta’sirida muzlashning oldini olish vositalarini tayyor-

42 - rasm. Piyozni omborlarda saklash



lab kuyish zarur.
Sovitgichlarda saklanayotgan piyozning xaroratini asta-sekin kutarishda uni ilitishga aloxida e’tibor be- rish lozim. Savdoga chikarishga muljallangan maxsulotning xarorati asta-sekinlik bilan xar kuni 3-5 °S oshirib, ochik muxit xaroratiga moslashguncha kutib turiladi. Xarorat birdaniga uzgartirilsa, ya’ni sovitgich kamerasidan issik xavo utkazilsa, piyoz dastlabki xolatiga kaytmasligi va tukimalar shaklini uzgartirib yuborishi mumkin. Bundan

57

tashkari, sovuk piyoz issik joyda tez buglanadi, bu esa uning mikrobiologik aynishiga yul ochishi mumkin.
Uzbekiston sharoitida ustiriladigan piyoz navlari MDX markaziy (shimoliy) mintakalarida yetishtirilgan piyoz- larga nisbatan saklanish kobiliyati pastrok buladi. Ularda asosan achchik piyozlar yetishtiriladi. Bizda esa uning ta’mi yarim achchik va chuchuk buladi. Shimoldan janubga yakinlash- gan sari, piyozning tarkibidagi kuruk modda, umumiy kand, ayniksa, glyukozid va efir moylarining mikdori kamayib, saklanish kobiliyati pasayib boradi.
Yaxshi saklanish xususiyatiga ega bulgan piyozlar odatda gushtdor (barra), kavatlari tigiz buladi va ularni besh ball bilan belgilanadi. Bizning sharoitda ekishga tavsiya etila- digan Ispanskiy 313, Koratol, Krasnodar G-35 va Margilon navlari tigizligi jixatdan uch ballga loyik topilgan. Un- dan tashkari, piyoz navlariga baxo berishda ularning kasal- liklarga chidamliligi xam e’tiborga olinadi. Uzbekistonda piyoz uchun dala sharoitidagi asosiy xavf - trips kasalligi xisoblanadi. Tripsga Ispanskiy 313, Krasnodar G-35 va Kora­tol navlari chidamli, kolganlari bardoshsizdir. Piyoz usti- rish jarayonida kasallanishi uning tulik pishib yetilishiga uz ta’sirini kursatadi. Okibatda saklash davrida zarar- langanlari kupayib, sifati pasayiishi mumkin.
Saklash sharoitlari. Piyoz saklashdagi asosiy vazifa nobudgarchilikka yul kuymay, maxsulot sifatini pasaytir- maslikdir. Ozik-ovkatga ishlatiladigan maxsulot saklan- ganda usish nuktasini tabakalanish jarayonlari utgan va utmaganligi uncha axamiyatli emas. Saklash muddati mumkin kadar uzokrok bulishini ta’minlash lozim. Ozik-ovkatga ishlatiladigan piyozning saklanishda xaroratning 1-3 °S gacha pasaytirilishi eng mukobil xisoblanadi. Bunday sha-

roitda nafas olish va bu^anish sur’atlari past bulib, nobudgarchilik xam juda kam buladi.
Shaxsiy xujaliklarda yaxshi yetiltirilgan piyoz 18 °S da xam saklanaveradi.
Piyoz saklashda xavoning nisbiy namlik darajasi 70­80% bulishi kerak. Ilik sharoitda bunga oson erishishi mumkin. Ammo sovitib saklashda xavoning namligi pasa- yib ketadi. Shu paytda piyozning bu^anishiga yul kuymagan ma’kul. Yetilgan soglom piyoz va sarimsok 90-95% xavo nam- ligida xam yaxshi saklanadi. Afsuski, xavoning nisbiy nam­ligi kurtaklarning tabakalanish jarayoniga kanday ta’sir