Metrologiya va elektr

 
 
 
 
 
 
 

---

158 
 
10-bob. Axborot - o‘lchash tizimlari 
Axborot o‘lchash tizimlari  ko‘p tarmoqli elektr  energetik,  kimyo  texnologik, 
suv  xo‘jaligi  va  elektrlashgan  temir  yo‘llar  va  harbiy  mudofaa  ob’ektlarini 
boshqarishda qo‘llaniladi. 
Ob’ekt holatini aks ettiradigan va ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan o‘lchash, 
nazorat  qilish  hamda  olingan  axborotga  ishlov  berish  natijasida  hosil  qilinadigan, 
o‘rganilayotgan ob’ektdan bevosita avtomatik ravishda axborot majmualarini olish 
uchun  mo‘ljallangan  tizim  axborot  o‘lchash  tizimlari  (AO‘T)  deb  ataladi.  AO‘T 
datchiklardan boshlab axborotni chiqarish uskunalarigacha bo‘lgan texnik vositalar 
tizimining  bevosita  parametrlarini  o‘lchash  va  hisoblash  masalalarini  yechish 
hamda aniq eksperimentni boshqaradigan barcha dasturlarni o‘z ichiga oladi.
119
 
Ma’lumki,  boshqariladigan  ob’ektdan  olinadigan  axborot  elektr  o‘lchash 
signalining  parametrlari  o‘zgartirilgan  ko‘rinishda  bo‘ladi.  Elektr  signalning 
axborot  tashuvchisi  sifatida  o‘zgarmas  tok,  o‘zgaruvchan  (sinusoidal)  tok  yoki 
kuchlanish va impulsli tok bo‘lishi mumkin. 
Nazorat  qilinadigan  elektr  yoki  noelektr  parametrning  x(t)  o‘zgarish 
funksiyasi  bo‘yicha  o‘zgarmas  tokning  chiqish  kuchlanishi  quyidagicha 
modulyatsiyalanadi: 
 
 
       
 
           
Axborot  – o‘lchash  tizimlarining  tuzilishi  bo‘yicha  tavsiflanishi 10.1-rasmda 
keltirilgan 
bunda 
 
 
  –  modulyatsiyagacha  bo‘lgan  kuchlanish; 
   –  modulyatsiya 
koeffitsiyenti; 
sinusoidal tokda amplituda modulyatsiyasi 
 
 
      [ 
  
          ]        
 
     
 
    
chastota modulyatsiyasi 
        
 
          ; 
va faza modulyatsiyasi 
        
 
                bo‘lishi mumkin. 
                                                      
119
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 125-bet) 

---

159 
 
Tavsiflanish alomati: 
 
Alohida  aloqa  kanali 
mavjudligi 
Axborot olish tartibi 
Axborot 
aks 
bog‘lanish  konturining 
mavjudligi 
Axborot 
olish 
va 
uzatish 
tezligi 
bo‘yicha 
AO‘T  qo‘llaniladigan 
signallar 
Strukturaviy 
va 
axborot ortiqligi 
Tadqiq 
qilinadigan 
kattalik 
o‘zgarishini 
e’tiborga 
olish 
(adaptatsiyasi) 
bo‘yicha 
10.1-rasm 
Odatda AO‘T agregat – modul tuzilish usuli bilan yig‘iladi. Bunday modullar 
unifikatsiyalangan konstruktiv tarzda bloklar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Bloklar 
axborot, konstruktiv, energetik, metrologik va ekpluatatsiya (foydalanish) bo‘yicha 
standart interfeyslar yordamida muvofiqlashtirilgan bo‘ladi. 
AO’T 
Alohida axborot 
kanali mavjud 
bo’lmagan 
Alohida axborot 
kanali mavjud bo’lgan 
Ketma-ket 
Parallel 
Bog’lanmagan tizimli 
Teskari bog’lanishli 
kontur mavjud 
Real vaqt bo’yicha 
(Onlayn rejim) 
Axborot olish va 
uzatish tezligini 
o’zgartirish 
Analogli 
Kod-impulsli 
Axborot bo’yicha 
ortiq bo’lmagan 
tizimlar 
Axborot bo’yicha 
ortiq tizimlar 
Adaptatsiyalanmaydigan 
tizimlar 
Adaptatsiyalanuvchi 
tizimlar 

---

160 
 
Axborot-o‘lchash tizimlarining uzatish kanallarida shakli impulsli, fluktatsion 
(qalquvchi)  va  muntazam  halaqitlar  t  vaqt  davomida  paydo  bo‘lishi  ehtimoli 
quyidagicha ifodalanadi: 
 
 
     
  
 
 
  
   
  
 
 
  
bunda 
 
 
 – birlik vaqtidagi impulslarni o‘rtacha soni; 
  - t vaqt davomida   
ta son impulslarni paydo bo‘lish ehtimoli.
120
 
Fluktatsiya  (qalquvchi)  halaqitlar  –  uzluksiz  tasodifiy  jarayon  bo‘lib,  uning 
taqsimlanish ehtimolligi normal taqsimlashga yaqin: 
      
 
√   
   
 
 
 
   
 
 
bunda 
  – o‘zgarmas doimiylik. 
Muntazam  halaqitlar  ko‘p  hollarda  tarmoq  chastotasiga  va  uning 
garmonikalariga teng bo‘lgan halaqitlardir. 
        
 
  ∑