“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

 
|∆ x| 
max
=| a|+|bx| 
 
Xatolikni birinchi tashkil etuvchisi 
(a) 
o‘lchanayotgan kattalikning qiymatiga bog‘liq 
bulmaydi va u additiv xatolik deyiladi. ikkinchi tashkil etuvchisi esa o‘lchanadigan kattalikning 

---

32 
qiymati (uzagarishi) ga bog‘liq bulib, multiplikativ xatolik deyiladi. masalan shtangentsirqo‘llar, 
mikrometrlar va shularga uxshash asboblarning multiklikativ xatoligi o‘lchanadigan detalning 
diametriga bog‘liq bulib, u 0,001D teng. 
 
2.
 
Muntazam, tasodifiy va qo‘pol xatoliklar 
Muntazam xatolik
deb, umumiy xatolikning takroriy o‘lchashlar maboynida ma‘lum 
qonuniyat 
asosida 
xosil 
bo‘ladigan, 
saqlanadigan 
yoki 
uzradigan 
tashkil 
etuvchisiga 
aytiladi.muntazam xatoliklar asbobga bir zayyodagi faktorlar, masalan, haroratning uzgarishi, 
asbobdagi nuksonlar, o‘lchash usulining namunaligi va x. lar tasirida xosil bo‘ladi. Ko‘p xallarda 
xatoliklarni o‘lchash natijasiga tuzatma kuritish orkali yukotish mumkin. Ammo bu xatoliklarni 
hisobga olish imkoniyati bulmasa boshqa o‘lchash usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. 
Muntazam xatoliklarning asosiy gurxlari quyidagilar hisoblanadi. 

o‘lchash usuli xatoliklar; 

asbobiy (kurilmaviy) xatoliklar; 

sub‘ektiv xatoliklar. 
O‘lchash usulining nazariy jixatdan aniq asoslanmaganligi natijasida uslubiy xatoliklar 
kelib chiqadi. Ular ko‘pinchalik yangi usullar qo‘llanilganda, mikdorlar orasidagi haqiqiy boglanish 
taxminiy approksimatsiya kiluvchi tenglamalardan foydalanilgan paytda bo‘ladi. O‘lchash usuli 
xatoligi o‘lchash vositasi, xususan, o‘lchash kurilmasi, ba‘zida esa, o‘lchash natijasi xatoliklarini 
baholashda e‘tiborga olinishi lozim. 
Asbobiy (instrumental) xatolik
deyilganda qo‘llanilayotgan o‘lchov asboblari xatoliklariga 
bog‘liq bo‘lgan o‘lchash xatoliklari tushuniladi. Bu xatoliklarni tuzat kiritish orkali yukotish 
mumkin. 
Sub‘ektiv xatoliklar
kuzatuvchining shaxsiy xususiyatlaridan masalan, biror singan 
berilgan paytni kayd qilishda kechiqish yoki shoshilishdan, shkala bir bulimi chegarasida 
kursatuvni to‘g‘ri yozib olishdan, parrallesdan va xokazodan kelib chiqadi. Paralleksdan xosil 
bo‘lgan xatolik deganda shkala sirtidan biror bir masofada joylashgan strelkani shu sirtga 
perpendikulyar bulmagan yunalishda vizirlash (belgilash) natijasida kelib chiqadigan xatolik 
tushuniladi. 
Tasodifiy xatolik
deyilganda faqat bitta kattalikni kayta –kayta o‘lchash maboynida 
tasodifiy uzgaruvchi o‘lchash xatoligi tushuniladi. Bu xatoliklar kutilmagan sababalar (tokning 
chastotasi va kuchlanishining uzgarishi,datchinlarning sezgir elementlari kisilib kolishi, asbob 
vibratsiyasi , o‘lchash kuchining uzgaruvchanligi va x.) tufayli xosil bo‘ladi.tasodifiy xatoliklarning 
paydo bo‘lishi extimoli bilan boglovchi qonunlar mavjud. Ular tasodifiy qiymatlarni taksimlanish 
qonunlari deb ataladi. Mashinasozlikda tasodifiy xatoliklarni paydo bo‘lishi va taksimlanishi 
normal taksimlanish qonuni bo‘yicha sodir bo‘ladi. Paydo bo‘lishi juda ko‘p sabablarga bog‘liq 
bo‘lgan (lekin bu sabablarning birortasi xam xal kiluvchi axamiyatga ega bulmaydi) tasodifiy 
xatoliklar bu qonunga buysunadi.
Tasodifiy xatolik qiymati ko‘pinchalik urtacha kvadratik xatolik (t) bilan baholanadi. 


















n
i
i
i
х
х
n
n
х
х
х
х
х
х
1
2
2
2
2
2
1
)
(
1
1
1
)
(
....
)
(
)
(


---

33 
bunda n-kuzatishlar (o‘lchashlar) soni; 
x
1
, x
2
, x
3
,…x
i
-kuzatishlar (o‘lchashlar) natijasi; 
х

- kuzatishlar natijalarining urtacha arifmetik qiymati. 
O‘rtacha kvadratik xatolik qanchalik kichik bo‘lsa o‘lchash shunchalik yuqori olib borilgan 
hisoblanadi. 
O‘lchash aniqligini baholash, extimollik nazariyasi pozitsiyasiga asoslanib baholanadi, 
ya‘ni ishonchli interval va ni xarakterlovchi ishonchli extimollik ____ o‘lchashlar sharoitiga karab 
qabul qilinadi.
Masalan: tasodifiy xatolikning normal qonuni bo‘yicha taksimlanishi-da ishonchni interval 
-35 dan +3σ gacha, ishonchli extimollik esa tasodifiy xatolikdan bittasi uzining absolyut kimti 
bo‘yicha 3σ dan katta bulsa va uni ko‘pol xatolik deb hisoblab o‘lchash natijalarini kayta ishlashda 
hisobga olinmaydi. 
Umuman ishonchli interval Z xarfi bilan belgilanadi va Z bilan ishonyali extimollik 
orasida bog‘liqlik … jadvalda keltirilgan. 
-JADVAL 
P 
0.683 
0.90 
0.95 
0.98 
0.99 
0.997 
Z 
1.0 
645 
1.96 
2.33 
2.58 
3.00