“Метрология асослари ” фанидан амалий машғулотлар учун электрон ўқув-услубий қўлланма

B
=
га тенг, 
бу ерда b
1
, b
2
– 
катталикнинг тенг тақсимланиш қонуниятига бўйсинган 
чегаравий қисми. 
қамров коэффициенти (k):Тўлиқ ноаниқликка эришиш учун якуний 
стандарт ноаниқликнинг кўпайтирувчиси сифатида фойдаланиладиган сон 
билан ифодаланган коэффициент: 
s
u
k
U
⋅
=
у ҳолда ўлчаш натижаси 
қуйидагича ифодаланади, 
U
q
Q
±
=
. Бундай оралиқ қуйидаги чегарада бўлиши 
мумкин, 
U
q
Q
U
q
+
≤
≤
−
ва одатда қамров коэффициенти иккидан то учгача 
қабул қилинади. 
Қандайдир ўлчаш натижасига хос бўлган ноаниқликни баҳолаш учун қуйидаги 
амалларни бажариш зарур. 
1-босқич. Ўлчанаётган катталикни тасвирлаш. 
Ўлчанадиган катталик ва у билан боғлиқ бўлган параметрлар ўртасидаги 
нисбатни киритган ҳолда айнан нима ўлчанаётганлигини аниқ ифодалаш зарур 
(масалан, ўлчанадиган катталиклар, константалар, даражалаш учун эталонлар 
қийматлари ва бошқалар). Мумкин бўлган жойда маълум систематик 
эффектларга тузатишлар киритилади. Бундай тасвирий ахборот одатда 
мувофиқ ҳужжатда усулиятга ёки усулнинг бошқа тасвирида келтирилади.
2-
босқич. Ноаниқлик манбаларини аниқлаш.
Ноаниқлик манбаларининг рўйхати тузилади. У 1 босқичда белгиланган худди 
ўша нисбатда параметрлар ноаниқлигига ҳисса қўшадиган манбаларни ўз 
ичига олади, лекин ноаниқликнинг бошқа манбаларини, масалан, химиявий 
тахминлардан келиб чиқадиган манбаларни ҳам ўз ичига олиши мумкин.
3-
босқич. Ноаниқликни ташкил этувчиларининг миқдорий тасвирланиши.
Ҳар бир аниқланган потенциал манбага хос бўлган ноаниқлик қиймати 
аниқланади ва баҳоланади. Кўпинча ноаниқликнинг бир қанча манбалар билан 
боғлиқ бўлган ягона ҳиссасини баҳолаш ёки аниқлаш мумкин. Шунингдек 
мавжуд маълумотлар ноаниқликнинг барча манбаларини етарли даражада 
ҳисобга олаётганлигини кўриб чиқиш муҳим ва ноаниқликнинг барча 
манбаларининг адекват ҳисобга олинишини таъминлаш учун зарур бўлган 
қўшимча экспериментлар ва тадқиқотларни пухта режалаштириш зарур.
4-
босқич. Якуний ноаниқликни ҳисоблаш.
3-
босқичда олинган ахборот умумий ноаниқликка бўлган ёки алоҳида 
манбалар билан ёки бир қанча манбаларнинг якуний эффектлари (самаралари) 
билан боғлиқ бўлган бир қанча микдорий тасвирланган хоссалардан 
иборатдир. Бу хоссаларни стандарт оғишлар кўринишида ифодалаш ва мавжуд 

---

қоидаларга мувофиқ якуний стандарт ноаниқликни олиш учун уларни жамлаш 
зарур. Кенгайтирилган ноаниқликни олиш учун тегишли қамров 
коэффициентидан фойдаланиш зарур.
Ноаниқликнинг типик манбалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:
Намуна танлаш
Лабораторияда ёки бевосита таҳлил объектида бажариладиган намуна танлаш 
жараёнлари тахлилий усулият қисми бўлган ҳолларда намуналар ўртасидаги 
тасодифий фарқлар ва намуна танлаш муолажасида силжиш (систематик 
хатоликнинг) юзага келиши учун ҳар қандай имкониятлар каби эффектлар 
сўнгги натижа ноаниқлигининг ташкил этувчиларини шакллантиради.
Намуналарни сақлаш шартлари
Ўлчанаётган (синалаётган) намуналар ўлчашлар бажарилгунга қадар 
қандайдир вақт давомида сақланса, сақлаш шартлари натижага таъсир этиши 
мумкин. Шунинг учун, сақлаш давомийлиги, шунингдек сақлаш шартлари 
ноаниқлик манбалари сифатида кўрилиши лозим.
Аппаратура эффектлари
Бундай эффектлар, масалан, аналитик тарозилар аниқлик чегараларини; 
рўйхатга олинганларидан фарқ қилувчи (берилган чегараларда) ўртача 
ҳароратни ушлаб тураоладиган ҳарорат ростлагичининг мавжудлигини; 
ортиқча юклаш эффектларига дучор қилиниши мумкин бўлган автоматик 
анализаторни ўз ичига олиши мумкин.
Реактивлар тозалиги
Ҳаттоки бошланғич реактив текширилган бўлса ҳам, бу текширув усулияти 
билан боғлиқ бўлган қандайдир ноаниқлик қолганлиги сабабли титрлаш учун 
эритма концентрацияси абсолют аниқликда белгиланиши мумкин эмас. Кўп 
реактивлар, масалан, органик бўёқлар 100 % га тоза бўлиб ҳисобланмайди ва 
таркибида изомерлар ва анорганик тузлар бўлиши мумкин. Бундай моддалар 
тозалиги тайёрловчи томонидан камида ўшандай даражада кўрсатилади. 
Тозалик даражасига тегишли бўлган ҳар қандай тахминлар ноаниқлик 
элементини киритади.
Тахмин қилинган стехиометрия
Таҳлилий жараён аниқланган стехиометрияга бўйсунади деб тахмин қилинган 
ҳолларда кутилаётган стехиометриядан оғишларни ёки реакциянинг тўлиқ 
эмаслигини ёки ёрдамчи реакцияларни ҳисобга олиш зарур бўлиши мумкин.
Ўлчашлар шартлари
Ўлчовли шиша идиш, масалан, у калибрланган ҳароратдан фарқ қилувчи ҳароратда 
қўлланилиши мумкин. Катта ҳарорат эффектлари тузатишлар киритиш билан 
ҳисобга олиниши лозим, бироқ бу ҳолда ҳам суюқлик ва шиша ҳарорати 
қийматларидаги ҳар қандай ноаниқлик кўриб чиқилиши лозим. 
Шунга ўхшаш, агар қўлланилаётган материаллар намликнинг 
мумкин бўлган ўзгаришларига сезувчан бўлса атрофдаги ҳавонинг намлиги 
аҳамиятга эта бўлиши мумкин. 
Намунанинг таъсири 

---

Мураккаб матрица таркиби аниқланаётган компонентнинг чиқариб олинишига 
ёки асбобнинг жавобига (кўрсатишига) таъсир этиши мумкин. Аниқланаётган 
компонентни топиш шаклига сезувчанлик бу таъсирни янада кучайтириши 
мумкин. 
Намуна ёки аниқланаётган компонент барқарорлиги таҳлил жараёнида 
иссиқлик режимининг ёки фотолитик эффектнинг ўзгариши сабабли ўзгариши 
мумкин.Чиқариб олиш даражасини баҳолаш учун баъзи «муҳим қўшимча» 
ишлатилганда аниқланаётган компонентнинг намунадан аниқ чиқиши 
қўшимчани чиқариб олиш даражасидан фарқ қилиши мумкин, бу эса баҳолаш 
лозим бўлган қўшимча ноаниқликни киритади. 
Ҳисоблаш эффектлари 
Даражалаш вақтида мос келмайдиган моделни танлаш, масалан, ночизиқли 
жавобда чизиқли даражалашдан фойдаланиш жуда ёмон мослаштиришга ва 
кўпроқ ноаниқликка олиб келади.Рақамларни олиб ташлаш ва яхлитлаш 
охирги натижанинг нотўғрилигига олиб келиши мумкин. Модомики бу 
вазиятларни олдиндан айтиш қийин экан, баъзи бир ноаниқликка жоизлик 
тўғри деб топилиши мумкин. 
Бўш намунага тузатиш 
Бўш намунага тузатиш қийматининг баъзи бир ноаниқлиги бу тузатишнинг 
зарурлигига шубҳа билан баробар ўринга эга бўлади. Бу айниқса изларни 
таҳлил қилишда муҳимдир. 
Операторнинг таъсири 
Ўлчаш асбобларининг пасайтирилган ёки кўтарилган кўрсаткичларини 
рўйхатга олиш мумкинлиги. 
Усулият интерпретациясида аҳамиятга эга бўлмаган фарқларнинг 
мумкинлиги. 
Тасодифий эффектлар 
Тасодифий эффектлар барча аниқлашларда ноаниқликларга ҳисса қўшади. Бу 
бандни ўз-ўзидан маълум нарса сифатида ноаниқлик манбалари рўйхатига 
киритиш лозим.