Metodologiyasi

ning talqini, Sharq tarix falsafasi va unda tarixiy talqinning falsafiy
yondashuvlari.
M etodologiya - bu in son va in son iyatn in g barcha davrlardagi
nazariy va am aliy faoliyatini o ‘rganishni tashkil etish va u ni tar-
tibga solish yo‘llari va uslublari haqidagi b ilim lar majmuidir.
M etod ologiyan in g u m u m iy ijtim oiy-tarixiy va m ad an iy a so s-
lari u ning sh akllan ish ida va ayni vaqtda yangi m eto d olo gik o m il-
larning sh akllan tirilish i va ta h lili jarayonida m u k am m allashish
nuqtayi nazaridan nam oyon boMadi va m azm u nan tu rlilik kasb
etib boradi.
Metodologiyaning falsafiy asoslarini shakllantirish va uni tahlil 
qilish ham da asoslab berish borasida turli davrlarda Suqrot, Pla­
ton, Aristotel, F. Bekon, D ekart, K ant, Shelling, Gegel, A.Toynbi 
va boshqalar juda katta xizm at qilganlar.
Rossiyalik tadqiqotchi V.P. Filatovning tadqiqotlaridan kuza- 
tish m um kinki, «tarix» tushunchasi va uning mohiyati borasida 
ilgari surgan fikriga asosan tarix falsafasining ikki turi mavjud 
bo‘lib, birinchisini g‘arb tadqiqotchilari «substansional» (m ate­
rial (ashyoviy daliliy), istorosofiya) falsafiy yondashuv sifatida, 
ya’ni o‘tm ishda sodir bo'lgan hodisalardan alohida ayrim um u­
miy qonuniyatlarni ajratib olish va unga asoslangan holda tarix­
ning barcha davrlari va hodisalari uchun «mohiyat», «maqsad», 
«vazifalar» kabilarni umumiylashtirgan holda belgilab olishni 
ko zda tutsa, ikkinchisi avvalgisidan tubdan farqlangan holda ta ­
rixiy jarayonlar va ularning m azm uni bilan shug‘ullanm aydi, ak- 
sincha tarix ilm ining tahlili bilan, ya’ni tarixiy tadqiqotlarning 
mazmuni, yondashuvlar, falsafiy qarashlarni o ‘rganish va tadqiq
71

---

qilish bilan xususiyatlanadi. Bunda tarixiy tadqiqotlarning maz- 
m uni bilan birga ularning konseptual-m etodologik tuzilishi, ta­
rixiy tavsiflash va tushuntirish uslublari, tarixshunoslikning bosh­
qa fanlarga m unosabatini o'rganishga intiladi. Tarix falsafasining 
bu tipi bugungi fan olam ida tarixning «tanqidiy» yoki «tahli- 
liy» falsafasi sifatida talqin etiladi. Tarix falsafasining bu tipi yu- 
zasidan XIX asr oxirlarida nemis nazariyotchilari dastlabki fikr- 
larni shakllantirgan bo'lsalar, ikkinchi jahon urushidan keyingi 
yillarda bu m asala Yevropaning boshqa davlatlariga ham tarqalib, 
yetakchi nazariyalardan biriga aylanib boradi.
Xuddi shu m a’nodagi falsafiy qarashlar Ibn Xaldunga ham 
xosdir. U tarix va tarix faniga tavsif berib, quyidagilarni yoza- 
di, ya’ni, «Fanning ikki jihati bor. Birinchisi qadimgi m amlakat- 
lar va davlatlar haqida hikoya etuvchi tashqi tom oni bo'lsa, ikkin- 
chisi tadqiqotlarning birining tarixi va yangi fikrlarni kashf etish 
bo'lgan ichki tom onidir».
Biz ham quyida tarixiy jarayonlar emas, balki tarixiy tadqiqot­
lar va nazariyalar haqida so'z yuritishga harakat qilamiz.
Aslida tarix falsafasi tushunchasi G erodot va Fukidid asar- 
laridagi tadqiqotlardan boshlangan. U lar asosan insoniyat ta- 
raqqiyotida tarix n i harakatlantiruvchi kuch sifatida tavsiflagan 
bo'lsalar, Avgustin dinga e ’tiqod qiluvchilar qarashlarini aks et- 
tirgan holda ilohiy davlat tarixi falsafasini yaratdi. Gegel dunyo- 
viy aql-zakovat, um um insoniy tafakkur, insoniyat xatti-haraka- 
ti va aql-idroki uyg'unligi asosida yuzaga kelgan, ong va tafakkur 
hukm ron bo'lgan yaxlit borliqni tarix deb tushuntiradi. F.Bekon 
tarixiy haqiqatni aniqlashda eng avvalo tadqiqot obyekti o'rga- 
nilayotgan predm et yoki hodisaning aynan o ‘zi emas, balki, uning 
mohiyati va uni yuzaga chiqaruvchi oddiy tabiiy om illar bo'lishi 
shartligini ta ’kidlasa, E.Kondilyak bilishni eng oddiy — his etish 
va fikrlash orqali am alga oshirish kerak, degan fikrni ilgari sura- 
di. Aksariyat nazariyotchilar o'zlari tak lif qilgan va nazariy ji­
hatdan asoslab bergan uslublari haqiqatni anglash va bu borada 
har qanday xatoliklardan xoli bo'lishda asosiy ekanligini ta’kidlab

---

0‘tganlar. Eng asosiysi bu g‘oyalar va yondashuvlar aksariyat hol-