ELEKTROMAGNIT HODISALARGA OID MAVZULARNI O’QITISH USLUBI Reja 1. Mavzuning tuzilishi 2. Elyektromagnit induksiya qonuni 3. Faradyey qonunlari, Lyens qoidasi va Maksvyell g’oyalarini tushuntirish uslublari ☼ Tаyanch so’z vа ibоrаlаr; elyektromagnit induksiya, magnit maydon, elyektr maydon, elyektromagnit tyebranishlar, Faradyey qonuni, Lyens qoidasi, Loryens kuchi, magnit oqimi, elyektromagnit to’lqinlar.
Elyektromagnit induksiya” mavzuida o’quvchilar birinchi marta elyektr va magnit maydonini o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan hodisalar bilan tanishadilar. Mavzuning matyeriali o’quvchilarning e’tiborini qaratish kyerak bo’lgan quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi: elyektromagnit induksiya qonunini ta’riflash, o’zgaruvchi elyektr va magnit maydonlar bog’lanishi haqidagi Faradyey g’oyasi, elyektromagnit induksiya hodisasida Lyens qoidasi va induksiya EYUKning amaliyotdagi ahamiyati.O’quvchilarning kyeyingi elyektromagnit tyebranishlar, elyektro-magnit to’lqin va maxsus nisbiylik nazariyasi elyemyentlari kabi barcha mavzularni tushunishi, bilishning chuqur va mustahkamligi yuqorida ko’rsatilgan asosiy masalalarni qay darajada o’zlashtirilganligiga bog’liq.
“Maktab fizika kursida elyektromagnit induksiya qonunini (magnit maydoni o’z atrofida elyektr maydonini hosil qiladi va bu elyektromagnit induksiya hodisasi dyeyiladi) tajribaviy ma’lumotlar natijasi sifatida tushuntirish ko’proq samara byeradi. Elyektromagnit induksiya qonunini ikki usul: Faradyey qonuni va Loryens kuchi (magnit maydonida ilgarilanma harakatlanadigan oqim) haqidagi bilimlarga asoslanib chiqariladi.
Elyektromagnit induksiya faqat magnit maydonida ilgarilanma ko’chadigan o’tkazgichlardagina kuzatiladi. Bu hodisa tabiatning nihoyatda umumiy qonuni ekanligini o’quvchilarga ko’rsatish va bu hodisani zamonaviy ilmiy nazariyaga asoslanib tushuntirish kyerak. SHu asosda “Elyektromagnit induksiya” mavzusini quyidagi tartibda o’rganishni tavsiya etish mumkin.
Avvalo, induksiya EYUK ni hosil qilishning uchta xususiy usuli – magnit maydonida o’tkazgichni maydon manbaiga nisbatan siljitish, magnit maydonining manbaini qo’zg’almas o’tkazgichga nisbatan siljitish va uchinchisi manbadagi tok kuchini o’zgartirish hisobiga magnit maydonini o’zgartirish qarab chiqiladi.
So’ngra elyektromagnit induksiya hodisasini Maksvyell tomonidan umumlashtirilganligi aytib byeriladi va elyektromagnit maydon tushunchasini kiritish tavsiya etiladi. Nihoyat elyektromagnit induksiya hodisasi bilan nisbiylik prinsipi orasidagi o’zaro munosabat ko’rib chiqiladi.
2. Bizga ma’lumki, elyektr toki o’z atrofida magnit maydon hosil qilganidyek, magnit maydoni ham o’z atrofida elyektr maydonini hosil qiladi. Bu hodisani tajribalar yordamida kuzatgan ingliz fizigi Faradyey magnit maydoni yordamida elyektr toki vujudga kyelishini kuzatdi. O’z kuzatuvlari va tajribalari natijasida Faradyey solyenoid-ning ichiga magnitni kiritib chiqarganda galvanomyetr stryelkasining og’ishini, ya’ni tok hosil bo’lishini aniqlab elyektromagnit induksiya hodisasi uchun o’z qonunini yaratdi. Bu Faradyey qonuni quyidagicha ta’riflanadi: yopiq konturni o’rab turgan magnit maydon induksiyasining oqimi o’zgarsa, konturda elyektr toki vujudga kyeladi
Bu hodisalarning barchasi tahlil qilinishida elyektromagnit induksiya hodisasini mos ravishda texnikada qo’llanilishini ko’rib chiqish lozim. Bunda elyektromagnit tyebranishlar va elyektromagnit to’lqinlar elyektromagnit induksiya hodisasiga asoslanganligini ko’rsatib o’tish kyerak.
“Elyektromagnit induksiya” mavzuini politexnik yo’nalishi bu hodisani jamiyatimiz taraqqiyoti uchun juda katta amaliy ahamiyatini ochib byeradi. Dunyo miqyosida elyektr enyergiyani ishlab chiqaradigan induksion gyenyeratorlari, Quyosh bataryeyalarining quyosh nurini elyektr enyergiyaga aylantirib byerishi, myexanik enyergiyaning elyektr enyergiyaga aylantirib byeruvchi gyenyeratorlari elyektromagnit induksiya hodisasiga asoslanganligini o’rgatish o’quvchilarning politexnik bilimini oshirishga katta yordam byeradi.
3. “Elyektromagnit induksiya” mavzuini o’qitilishi o’quvchilarning didaktik rivojlanishida katta ahamiyatga ega. O’quvchilarni Loryens kuchi, Lyens qoidasi (konturda vujudga kyeladigan tok shunday yo’nalishga egaki, uning magnit maydoni shu tokni vujudga kyeltirgan magnit oqimining o’zgarishiga to’sqinlik qiladi. YA’ni magnit maydonida o’tkazgich harakatlantirilganda tok hosil bo’ladi, bunda o’tkazgichga ta’sir etuvchi kuchlar o’tkazgich harakatiga qarshilik qiladi. - ishora), Faradyey va Maksvyell g’oyalari bilan tanishtirish hozirgi zamon fizikasi va texnika rivoji uchun ularning qilgan ishlarining ahamiyatini tushunib olishlariga imkon yaratadi.
SHu bilan birga, fanning rivojlanishida tajriba bilan nazariyaning o’zaro ta’siri juda yaxshi namoyon bo’ladi. Magnit maydon hisobiga elyektr tokini hosil qilish mumkinligi haqidagi Faradyey g’oyasi Maksvyell tomonidan umumlashti-rildi, ya’ni elyektromagnit to’lqin mavjud ekanligi isbotlandi va bu to’lqinlarni Yorug’lik to’lqini bilan aynan bir xilligi ko’rsatildi. So’ngra Gyers tomonidan tajriba yo’li bilan Maksvyell nazariyasi tyekshirildi, elyektromagnit to’lqinlarni mavjud ekanligi isbot etildi va bu to’lqinlarning xossalari Yorug’lik to’lqinining xossasi bilan bir xilligi ma’lum bo’ldi. SHunga asoslanib A.Popov birinchi radiouzatgich va radiopriyomnik ixtiro qildi, bu bilan elyektromagnit to’lqinni amalda qo’llash mumkinligini isbot qildi. Elyektromagnit induksiyaning amalda qo’llanilishining yana bir isboti elyetrodinamik mikrofondir. Bunda mikrofonning vazifasi – tovush tyebranishlarini elyektr tyebranishlariga aylantirib byerishdan iboratdir.
Maktab fizika kabinyetlarida yuqoridagi hodisalarni faqat sifat jihatidan tyekshirish imkoniyati mavjud. Buning uchun o’zgaruvchan tok gyenyeratorining ishlash jarayonini ko’rsatuvchi qurilmani yig’ish mumkin. Oddiy tajribalarni uy vazifasi tarzida topshirish ham o’quvchilarning amaliy ko’nikmalarini oshiradi. Taqasimon magnit qutblari orasiga ipga osilgan plastinkani joylashtirib, so’ngra magnitni uzoqlashtiramiz. Mayatnik magnit orqasidan harakatlanadi. Bu hodisani tushuntirish ham elyektromagnit induksiya hodisasini kuzatishga imkon byeradi
