^H ch oh lar tarixi), Abu BakrM uham m ad Ja’far an Narshaxiy to
monidan yozilgan va tarixi asarlari
orasida nodir asar sanalgan
«Tahqiq al viloyat* (V iloyatlarning tadqiqotlari), «Tarixi Buxoro»
(Buxoro tarixi), «Axbor al-Buxoro* (Buxoro haqida xabarlar) ka
bi asarlarni ham ko'rsatib o ‘tish m um kinki, ularda tarixiy vo-
qealarning tahlili, sharhlari, tavsifi, hodisalarning falsafiy-man-
tiqiy ifodalari o‘z aksini topgan.
Abu M uham m ad al Kufiyning (X asr) «Futuxi ibn A’sam*,
arab tarixchisi
va geografi, faylasufi Abu A hm ad ibn M uham m ad
ibn Mushkuya (X asr-1 0 3 0 -у.) Abu Ali Miskovayxning «Adab al
arab va-l-furs* (Arab va forslarning odob qoidalari), olti kitob-
dan iborat bo‘lgan «Tahsil al axloq* kabi asarlarida insoniyat yax-
lit o'tm ishining taraqqiyot om illari, ayrim xalqlarning a n ’analari,
turm ush tarzi va hayot tajribalari aks ettirilgan bo‘lsa,
olti jilddan
iborat «Kitob tajorib ul-ulum* («Xalqlarning tajribalari haqida»
nomli asarida m usulm on m am lakatlarining qadim zam onlardan
983-yilgacha tarixi yoritib berilgan. M uham m ad Muso al-X oraz-
miy (V III asr ikkinchi y a rm i-IX asr o ‘rtalari, Xorazm) «Kitob
at-tarix», («Tarix kitobi*) 0 ‘rta Osiyoda yozilgan dastlabki tarix
kitoblaridan biri bo'lsa, uning «Kitob al-surat al-arz* («Yer tas-
viri kitobi) asarida 0 ‘rta Osiyo va unga yaqin joylashgan xalqlar,
Kaspiy dengizi, Xorazm (Orol) dengizi
va shu kabi geografik
hududlar va joylarning ta’rif — tavsifi keltirib o ‘tilgan. A bulhasan
Ali ibn M uham m ad M adoiniy (IX asr, A rabiston)ning «Kitob
al mag'oziy* («Urushlar (tarixi) haqidagi kitob*), «Tarix al-bul-
don* («M amlakatlar tarixi») kabi ikki yuzdan ortiq asar yaratgan
bo'lib, bu asarlarning aksariyatida ilk o‘rta asrlarda m usulm on
mamlakatlari va ularga tutash
hududlardagi asosan siyosiy, har-
biy, diplomatik tarix masalalalariga katta e’tibor qaratilgan. Yana
bir arab tarixchisi Abulabbos A hm ad ibn Abu YA’qub ibn Ja’far
ibn Vahb ibn Vadih al-K otib al-Abbosiy qalamiga mansub o ‘ta
qimmatli mazmunga ega m anbalar sanalgan «Kitob al-buldon»
(«Mamlakatlar haqida kitob*) ham da «Tarix* nomi bilan m ash-
iiir bo lgan asarlar bo'lib, ularda arab xalifaligi tarkibiga kiritil-
gan bir qator m am lakatlar va xalqlar to‘g‘risidagi m a’lumotlar,
bu m am lakatlarning geografik holati, yirik shaharlar va q al’alari,
aholisi va uning asosiy m ashg‘uloti, urf-odatlari,
ulardan olina-
digan xirojning um um iy miqdori haqida qim m atli m a’lumotlar
keltiriladi.
Yuqorida ko‘rsatib o ‘tilgan asarlar qatorida Abubakr A hm ad
ibn Yaxyo Jabir al-B alazuriyning (IX asr) «Kitob futuh al-bul-
don* («M am lakatlarning zabt etilishi*), Abu Yusuf Ya’qub ibn
Ibrohim Kufiyning «Kitob ul-xiroj* («Xiroj solig‘i haqida kitob*),
Abu Abdulloh M uam m ad al-Xorazm iy (X asr, Xorazm) «Ma-
fotix ul-ulum* («Ilm larning kalitlari*), Abu M ansur Abdulma-
lik ibn M uham m ad ibn Ismoil as-Saolibiyning (961—1038-yy.,
N ishopur) «Yatimat ad-dahr* yoki «Yatimat ad -d ah r fi mahosin
ahl ul-asr* («Asr ahlining fozillari
haqida zam onining durdo-
nasi»), Abu N asr M uham m ad ibn Abdujabbor U tbiyning (961—
1036-yy. Eron) «Tarixi Yaminiy*, Abulqosim ibn Havqal an-N a-
sibiy — Ibn H avqalning (976-yilda vafot etgan) «Kitob ul-masolik
va-l-m am olik* («Yo‘llar va m am lakatlar haqida kitob*) yoki ik
kinchi qisqacha nom i «Kitob surat al-arz* («Yerning surati*), Abu
Said Abulhay ibn Z ahhok ibn M ahm ud G ardiziyning (XI asr)
«Zayn ul-axbor* («Tarixlar ziynati*), Abulfazl M uham m ad ibn al-
Husayn al-kotib al-B ayhaqiyning (995-1077-yy., Nishopur) «Ta
rixi M as’udiy* («M as’ud tarixi»), shuningdek,
turli mamlakat-
larda va turlicha davrlarda yashab ijod qilgan va keyingi asrlarda
yaratilgan Shihobuddin ibn A hm ad ibn Ali M uham m ad Nasa-
viyning (X III asr, Xorazm) «Siyrat as-sulton Jaloliddin Menk-
burni* («Sulton Jaloluddin M enkburnining tarjim ai holi»), A’loid-
din O tam alik ibn Bahouddin M uham m ad al-Juvayniyning (X III
asr, G ‘arbiy Xuroson). «Tarixi jahonkushoy* («Jahongir (Chingiz-
xon) tarixi*), R ashididdin Fazlulloh ibn Abulxayr al-Xamadoniy-
ning (1247—1318-yil 18-iyul) «Jome’ ut-tavorix* («Tarixlar maj-
muasi*), H am dulloh ibn A bubakr ibn
A hm ad ibn N asr Mustavfiy
Q azviniyning (1281—1350-y., Qazvin) «Tavorixi guzida* («Saylan-
gan tarix*), N izom uddin Shom iyning m ashhur «Zafarnoma*si,
82
