|
tamoyili.
M azkur tamoyilga ko‘ra tarixiy
clik obyektivdir, tarixiy faktlar (dalillar) va m anbalar obyek-
V mazmunga ega bo‘lib, tarixiy tafakkur yordamida obyektiv
haqiqatea crishish nuim kindir. Agar tarixchi bu tamoyilga amal
lmasa, tarixiy tadqiqotni am alga oshirishidan sam ara boMmay-
li va xatolikka yo‘l qo‘yishi m um kin. Bu masalada dastlab XIX
asrda nemis tarixchisi L.R anke tarixchilarga murojaat qilib, ta
rixni obyektiv (xolislikka am al qilgan holda, xolisona yondashib)
o‘rganishga chaqirdi. U ning fikricha, «tarixchi o‘tm ishni taf-
tish qilib (aynan «sud qilib») kelajak foydasi uchun zam ondosh-
larni o‘rgatish emas*, balki faqatgina tarixiy jarayonlarni tadqiqot
uslublaridan foydalangan holda va tarixchilarning tanqidlariga
amal qilgan holda qanday bo‘lsa shundayligicha ko‘rsatib beri-
shi kerak. Bu amalga oshishi m urakkab boMgan ideal tadqiqot,
biroq uni toMiq ravishda am alga oshirishga harakat qilish tarix
chi uchun zarurdir*. L.R ankening G erm aniyadagi kasbdoshlari
uning bu fikrlariga qo'shilm adilar va tarixchi siyosatdan chetda
turishi mumkin emas, degan qarshi fikr bildirdilar. G.Treychke-
ning fikricha, «tarixchi «faqatgina qabrda yotganida* siyosatdan
(yoki siyosiy mansublikdan) xoli boMishi mumkin*.
Marksistlar tarixchilarning siyosatga aloqadorligini sinfiy qara-
ma-qarshilik (yoki sinfiy mansublik) nuqtayi nazaridan ko‘rsatish-
ga harakat qildilar. Bunda ularning aksariyat ko'pchiligi boshqa bir
marksist G.Plexanovning tarix fani biror-bir partiya yoki siyosat
ga bog'liq boMishi m um kin emas, faqatgina tarixchining o‘zi bun
day holatga mansub boMishi m um kin, degan qarashlarini ham inkor
qildilar. XX asr dastlabki choragida bu qarama-qarshilik asta-sekin
so'nib bordi va asosan sobiq sovet tarixchilaridan «so'nggi tarixiy ja
rayonlar haqida tarix faniga o'zgartirishlar kiritish* va tarixchilami
«mafkuraviy front jangchilari* sifatida shakllantirilishi talab dara-
jasiga ко tarildi. Bunday vaziyatda bu tarixchilar tomonidan tarixiy
haqiqatni izlash va xolisona tarixiy tadqiqot olib borish amalda o‘z
ahamiyatini yo'qotdi. Sovet mafkurasi tarix fanini o‘z ta’siriga olib
uning fan sifatidagi mavqeiga ham putur yetkaza boshladi.
169
XX asr davomida yevropalik faylasuflar tom onidan ham obyek-
tivlik (xolislik) tam oyilini inkor qilish va uni turlicha talqin qj,
lish holatlari davom etdi. Subyektivlik va relyativizm keng tarqa-
lib, om m alasha boshladi. Biroq XX asrning 70-yillaridan boshlab
postm odernistlarning tarix fani haqidagi fikrlari va qarashlari, bir
qator ilm iy-nazariy yondashuvlari ilgari surila boshlagach obyek-
tivlik (xolislik) tam oyiliga qarshi yana bir «hujum* yuzaga kel
di, ya’ni, postm odernistlarning «tarixchilar hech qachon obyektiv
haqiqatga erisha olm aydilar va bu boradagi harakatlari samarasiz
yakun topadi* deb ta ’kidlaydilar.
Biroq tarixchilar postm odernistlarning bu fikrlarini to‘liq
inkor qiladilar va hech qachon tarixiy haqiqatning yuzaga chi-
qishi va uni am alga oshirishdan to ‘xtamaydilar, bu asrlar da
vom ida tarixchilar tom onidan amalga oshirilgan tarix asarlari-
ning yaratilishi va ulardagi tarixiy jarayonlarning yoritilishi va
keyingi davrlarda am alga oshirilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari va
ularning ilmiy xulosalaridan ham anglash m um kin. Agar tanqid
asosli bo‘lsa, u h ar doim tarixchilar tom onidan inobatga olina-
di va bunda tarixchilar albatta tarixiy haqiqatning (tarixiy xolis-
likning) qaror topishi va ilm iy jihatdan asoslanishi ham da tad
qiqot oldiga qo‘yilgan m aqsadlarining amalga oshirilishi uchun
yangi uslublarni izlab topishga (shakllantirishga) va ularni ilmiy
jih atd an asoslashga harakat qiladi. Bunda tarixchiga ta ’sir etishi
m um kin boMgan bir qator om illar (siyosiy, milliy, diniy, ijtimoiy
va boshqalar) ham borki, u lar ham ba’zida tarix tadqiqotlarida o‘z
ta ’sirini ko‘rsatishi m um kin, bunday hollarda bildiriladigan tan-
qidlar tarixchiga eng to ‘g ‘ri yo‘nalishni tanlab olishi uchun turt-
ki bo'lishi shubhasizdir.
Tarixchi tadqiqot obyekti, tarixiy voqelik yoki jarayon va hodi-
salarni har tom onlam a o ‘rganishi lozim. Bilish obyekti h ar doim
tarixiy jarayonning bevosita ishtirokchisi boMadi, jarayonning bu-
tun m ohiyatini o ‘zida aks ettiradi.
Tadqiqot jarayonida xolislikka (obyektivlikka) erishish
u c h u n
bilish subyektining faolligi ham da kuzatuvchanligi, keng
m u s h o -
170
y u r ita
olishi, tafakkuri va bilishga intilishi, tadqiqotlardagi
b a rc h a u s lu b la rn i,
ayniqsa fanlararo yondashuv uslublarini qoMla-
shi katta yordam beradi.
T a rix c h ig a
zarur boMadigan om illar bu - yuqori darajadagi
rofessionallik (yuqori darajadagi kasbiy m ahorat va bilim), keng
tafakkuri va chuqur aql-zakovatga egaligi, tadqiq etilayotgan davr
(tadqiq etilayotgan tarixiy davrlar) insonlari (insoniyat) oldida-
gi javobgarlik hissining yuqoriligi va ayni vaqtda m as’uliyatni his
eta olishi, ayni vaqtda kasbdoshlari oldida va qolaversa, zam on-
dosh kishilar oldidagi javobgarlik hissining yuqoriligi va m as’uli
yatni his eta olishi hisoblanadi. Shu bilan birga tarixchining faol-
ligi, manbalardagi m a’lum otlarni ilm iy muomalaga jalb qilinishi,
modellashtirish va boshqalar jarayonida o‘zboshim chalik va xato-
likka yoM qo‘ymaslik ham tarixchi oldiga qo'yiladigan m uhim ta-
lablardan sanaladi.
Tadqiqotchi agar tarixiy tadqiqot obyekti yoki tadqiq eti
layotgan m aterial bilan yakkam a-yakka qolgandagina (boshqa
ta’sirlarga uchram agan holda) u n ing tadqiqot jarayonidagi o ‘rni
muhim aham iyatga ega boMadi, b unda tarixchi tadq iq o tch i
ning haqqoniyligi va iste’dodidan tadqiqotning natijasi y u za
ga chiqadi.
B.Kroche, R .K ollingvudlarning ta ’kidlashicha, tarix tabiatdan
farqli oMaroq tadqiqotchining ongida obyektiv tarzda aks etmay-
di. Tarixga va tabiatga aloqador faktlar tushuncha sifatida aynan
bir xil m a’noni anglatmaydi.
Tabiatga aloqador faktlar shunday faktlarki, olim yoki tad
qiqotchi ularni ayni ko'rinishida qabul qilishi yoki laboratoriya-
da hosil qilishi mum kin.
Tarixiy faktlar esa o 'tm ishda va m a’lum bir vaziyatlarda sodir
bo lgan va takrorlanm as hodisalar sifatida namoyon boMadi. U lar
bevosita muomalaga kiritilgandan so‘nggina tarixiy m ushohada
°byektlariga aylanadi. Bu holatda tarixchining ixtiyorida faqatgi-
na hujjatlar va boshqa qadimgi davrlar qoldigM sifatida saqlanib
kelgan narsalar yoki hodisalar boMib, tarixchi ularga asoslangan
171
va tayangan holda faktlarni qayta shakllantirichi
Do'stlaringiz bilan baham: |
