|
1 Qarang: Ilhomov Z.A. Tarix fani metodologiyasi. - Т.. 2013.
Tarixiy faktlam i aniqlash, ularni talqin qilish tarixga oid tad-
otlarning m uhim vazifasidir. Tarixchi nafaqat professional
^ahoratea ega bo'lishi, shu bilan birga tarixiy faktlarni aniqlash,
tahlil va'talqin qilishda o 'zin ing obyektiv qarashlariga ham ega
bo'lishi kerak.
Tarixni o'rganishda en g birlam chi m anba sifatida tarix yoki
tarixiy jarayonning o 'z in i asosiy o'ringa q o'yish , yozm a m a n
balar, m oddiy m anbalardan foydalanish jarayonida u n in g m o h i
yatini och ib berishda, ularga baho berishda yoki talqin q ilish da
esa ularning o'ziga xos subyektiv xususiyatlarini va ayni vaqtda
tadqiqotchi tom onid an subyektivlikka yo'l q o'yilish i m u m k in li-
gini hisobga olish m aqsadga muvofiqdir.
Manbalar m ualliflari tom onidan tarixiy jarayonlarni tavsif-
lashda ko'proq um um iylik asosiy o 'rin tutadi. Voqealarning ke
lib chiqishi, jarayonlarning sodir bo'lishi, natijalari va oqibat-
lari hamda ular bilan bog'liq qator m a’lum otlar keltiriladi. Bir
muallif ma’lum bir tarixiy jarayon, voqea, davlat yoki boshqa-
lar haqida m a’lum otlar keltirgan vaqtda o'z qarashlari va tafak-
kuri, tarixiy jarayonni qay tarzda ko'ra olishiga asoslangan holda
tarixiy faktlarni tizim lilik asosida shakllantiradi va tarixiy m an-
bani yaratadi. Shuning uchun ayni bir davr, davlat yoki voqealar
haqida yozilgan bir qancha m anbalar va ularning m ualliflari to
monidan yaratilgan asarlarda umumiylik mavjud bo'lsada, ayni
vaqtda voqealarning turlicha talqinini kuzatish m um kin. Shu
ningdek, bir tarixiy jarayon tavsifi keltirilgan, biroq turli davr-
larda yaratilgan tarixiy m anbalarda ham shunday holatni kuza
tish mumkin. Biroq keyingi davrlarda yaratilgan manbalardagi
ustunlik jihati ham mavjudki, ular o'zlaridan avvalgi m ualliflar
tomonidan yaratilgan m anbalardagi m a’lum otlarni tahlil qilib,
umumlashtirib, m a’lum m a’noda tadqiqotni amalga oshiradilar.
Shunday ekan, m anbalarning tarixni o'rganishda eng asosiy o 'rin
tutishini e’tirof etgan holda aytish m um kinki, har qanday m an-
bada umumiy tarixiy jarayonning u yoki bu holatlari e’tibordan
chetda qoladi va har qanday manba o'ziga xos tarzda subyektivlik
kasb etadi. A lbatta bunda m anbalardagi m a’lum otlarning bir-bi
rini toMdirib kelishi m uhim omildir. Aytaylik, qadimgi M isr Y;_
toy yoki o‘rla asrlar Yevropa davlatlaririagi hukm dorlar huzurW
gi yilnom achilar ko'proq sarov bilan bog‘!iq siyosiy jarayouiarni
yoritish vaqtida xalqning um um iy iqtisodiy. nwrfanjv ijti—
m anaviy hayoti bilan bog‘liq m a’lum otlarni asosiy e ’tibordan
chetda qoldirgan bo'lsalar, turli ijtimoiy toifaga mansub tarix
ch ilar tom onidan yaratilgan asarlarda esa saroy hayotiga, dav
lat tuzilishi va boshqaruvidagi jih atlar um um lashtirilgan. Bun-
day xilm a-xillikni ayniqsa antik davr m ualliflari asarlarida yaqqol
kuzatish m um kin. D em ak, m anbalar m a’lum m a’noda subyektiv-
lik xususiyatida bo‘lib, ular orqali tarixiy jarayonlarni to‘laqon-
li tavsiflash im koniyati m a’lum m a’noda cheklangan yoki bosh-
qacha aytganda, tarixchining tadqiqot jarayonidagi imkoniyat
m anbalardagi m a’lum otlarga bevosita bog‘liq ekan, manbalar-
da tavsiflangan tarixiy jarayonlar va ularning tavsiflanmagan ji-
hatlarini aniqlash ham da o ‘rganishda tarixiylik va obyektivlik
nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda ilmiy jihatdan mantiqiy
izchillik asosida yondashuv m uhim o ‘rin tutadi.
Tarixning turli davrlarida yaratilgan moddiy manbalar ham ta
rixiy davr va tarixiy jarayonlam ing umumiy holatiga ko‘ra hududiy
va davriy jihatdan m a’lum darajada subyektiv xususiylikka egadir.
M a’lum bir moddiy manba umumiy holat va jarayonning m a’lum
bir qismini yoritish, sharhlash yoki tavsiflash imkonini beradi. Bu
orqali um um iy tarixiy jarayonlam ing m a’lum bir qismi, misol uchun
me’morchilik ishlari haqida, yoki sopol parchasi yoki buyumlar ij
timoiy hayotning m a’lum bir qismi haqida tasavvur qilish imkonini
beradi. Bunda umumiy tarixiy jarayonlar m a’lum m a’noda e’tibor
dan chetda qolishi yoki boshqacha aytganda, ayni bir manba bu
haqda to‘la tasavvur hosil qilish imkoniyatini bermasligi mumkin.
Tarixchi uchun ana shu davr tarixiy jarayonlari, iqtisodiy ja
rayonlar, jam iyatning m a’naviy taraqqiyoti va m adaniy holati ha
qida mantiqiy fikr yuritish orqali bilim larini kengaytirish muhim
aham iyat kasb etadi.
152
Har qanday tadqiqotning asosida eng avvalo birlamchi m an-
.-,riynine o'zi, ya’ni ana shu tarix jarayonlari sodir boMgan
Qt
j a r a y o n
iarm yuzaga kcliirgaii tarixiy ^haroit va hududiy
ornillar bo'lishi kerak. B unda tarixiy davraing va hududning si-
osiy va iqusodiy holati, jam iyat rnn’npviy hayntinine asosiv ii-
hatlari muhim aham iyat kasb etadi. Bu esa tarixchidan tegishli
davr tarixiy jarayonlarini chuqur bilishni, shu davrga oid m an
balar va dalillarni tadqiqotga jalb etish va ulardan foydalanishda
va ayni vaqtda ularga nisbatan mantiqiy fikrlay olishi mahoratiga
ega bo'lish talab etiladi.
To‘g‘ri, bunda ayrim tarixchilar tom onidan tadqiqot jarayonida
bunday yo'l tutilishi subyektivlikka olib keladi, degan fikr bildiri-
lishi tabiiy. Biroq bundagi ustuvor mohiyat tarixchining subyek-
tiv
jihatdan o'z fikrini va xulosasini tarixiy jarayonga yoki uning
mazmun-mohiyatiga singdirishi em as, balki tarixiy jarayondan
kelib chiqqan holda mavjud voqelikni mantiqiy fikrlab, tarixiy
jarayonlarni va voqealarni tasavvur qilish orqali manbalardagi
ma’lumotlarga tayanib, ilmiylikka asoslangan mantiqiy xulosani
bera olishdir.
Tarixchi tomonidan tadqiqot davomida manbalardagi m a’lu-
motlarni aniqlab, ularni umumiy tarixiy jarayonlarni aniqlashda va
tavsiflashda faqatgina faktlarning o'ziga emas, balki shu bilan bir
qatorda tarixiy jarayonlarning yuz berishidagi mantiqiy izchillikdan
kelib chiqqan holdagi ilmiy yondashuv umumiy ilmiy xulosalarning
mantiqiy jihatdan to'laqonli bo'lishidagi muhim omildir.
Tarixiy jarayonlarning tadqiqi asnosida m anbalar asosiy o 'rin
tutsada, ulardagi m a’lum otlarni aynan qanday bo'lsa shunday-
ligicha emas, balki tarixiy jarayonlarning um um iy holatidan
mantiqiylikka asoslangan holda ilmiy xulosalarni tanlab olish
maqsadga muvofiqdir. Ilm iy adabiyotlarda ta ’kidlab o'tilganidek,
•aktlarsiz, dalillarsiz tarix yo'q. Tarixchi tadqiqot m azm uni va
mohiyatidan kelib chiqqan holda yozma va moddiy m anbalarni,
ulardagi m a’lumotlar, ya’ni faktlar va dalillarni tanlash asnosi
da ularni saralaydi, ularni sharhlash orqali «jonlantiradi*, o'zi-
153
n in g ilm iy nuqtayi nazardan tasavvuri, tavsifi va sharhlari orqa-
ii ilm iy tizim ga kiritadi va m a’lum bir tarixiy
jarayonning
bir
qism ini yorita oladi. Bunda birinchidan, tarixiy
m anbalarning
tah lili orqali undagi m a’lum otlar, faktlar orqali
Do'stlaringiz bilan baham: |
