Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

Arab alifbosi tarkibidagi harflar birikmasi hcch qanday ma’no anglatmaydigan
♦so zlar» bo lib, ular sakkiztani tashkil etadi va har bir harf tegishli ravishda 
1 
Jn lOOOgacha raqamlami ifodalaydi. Birinchi so'zdagi harflar birikmasi «abjad»
2 
0
qilganligi sababli «abjad hisobi» deb yuritiladi.
1
ов
7
° ВаЛЬЧенко ^ ^ Методы исторического исследования. - М.: «Наука»,
99

---

«Adiblardan biri m endan [turli] xalqlar haqidagi tarixlar, ular­
ning boshlanishlari va shoxobchalari, ya’ni oylar va yillari usti- 
da u tarix egalarining ixtiloflari va bu ixtiloflar sabablari ... ha­
qida so‘radi»'.
Beruniy so‘zlariga e ’tibor qaratiladigan bo'lsa, ko'rish m um - 
kinki, asosiy so‘ralayotgan narsa bu ta rix lar va ular bilan bog‘liq 
holatlardir. B eruniyning «H indiston» asari tarjim asining izohlar 
qism ida «tarixlar» iborasiga quyidagicha sharh berilgan, ya’ni, 
♦bu yerda tarix so‘zi yil hisobi, era m a’nosida ishlatilm oqda*2. 
B izningcha, bu o ‘rin d a «tarix* em as, balki «ta’rix» tarzida be- 
rish maqsadga muvofiq bo'lardi va bu so‘z yil hisobi yoki era 
m a’nosini em as, balki tarixiy voqeaning sodir bo‘lgan sanasi- 
ni anglatuvchi so‘z ekanligiga urg‘u berilsa maqsadga muvofiq 
boMardi. Bu fik rim izn i B eruniyning boshqa so‘zlari tasdiqlay- 
di, ya’ni tarixiy jarayo nlarn in g zam on va m akon bilan bog‘liq- 
lik m asalasida B eruniy quyidagi so‘zlarni keltirib o‘tadi: «Biror 
o 'tib ketgan yilning avvalidan hisobga olinadigan m a’lum bir 
m uddatga tarix deyiladi. O lsha yilda turli alom atlar va dalillar 
bilan [qandaydir] ... biron m uhim narsa yuz bergan bo‘lishi ke- 
rak, bular uzoq asrlar va ko‘p zam onlarsiz paydo boMmaydi (ta­
rix m akonda va zam onda sodir bo4ladi, degan tushunchaning 
dalili — Z.I.). Bunday hodisalar orqali m a’lum vaqtlar, tarix ­
lar aniqlanadi (bu yerda hodisalar jum lasin i tarixiy jarayonlarni 
aniqlovchi yoki isbotlovchi dalillar sifatida ham tushunish va 
qabul qilish m u m kin — Z.I.)...»3.
Beruniy so‘zlariga e’tibor berib qaralsa, zamonaviy tarix fani 
metodologiyasidagi mavjud asosiy maxsus tadqiqot uslublaridan 
biri — diaxron uslub haqida so‘z borayotganligini anglash m um ­
kin. Bu so‘zlarda diaxron uslub bilan turli davrlar va ularning davr
1