Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1


bet130/269
Sana14.07.2022
Hajmi
#798689
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   269
Bog'liq
Tarix fani metodologiyasi

s h u
i&i
avisninaia 
»2П л:у b i l i s h n i n g u z.iga 
XOSligi 
na 
i1.

История исторического знания. С. 208.


«. u-richi m um kin, inson tanlash huquqiga ham ega, biroq
M ' l l l l II/ 

~
' o‘7.
O idiga 
qo ygaii ...oqsadiga crish :^:: uchuil im iio s c-?rmny 
!!;r,qn yoki m urakkablashtiradigan boshqa insonlar va jam iyatdagi
turli tiz im ia i u iia ii t o ‘q n a c h k e lis h i 
yoV'
т п п п .г я Ь .ы я k ir is h is h i-
ni ham e’tibordan chetda qoldirm aslik kerak.
Determ inizm
tamoyiliga ishonchsizlikning asosiy sabablari- 
dan yana biri tarixdagi voqealarning sabab-oqibat aloqadorligi- 
ni ochib berishning murakkabligidir. K am dan kam hollarda ta ­
rixiy voqealar bir yoki ikki sabab bilan bog‘liq bo‘lishi m um kin 
va bunda bir qator om illarni ko'rsatib berish va aniqlash talab 
ctiladi. Shu o'rinda aytish kerakki, pozitivistlar «teng huquqli* 
omillar (iqtisodiy, siyosiy, m afkuraviy va boshqalar) nazariyasini 
ilgari surganlar. U larning ta ’kidlashicha, bu om illar tarixchi to ­
monidan birdek o ‘rganilishi kerak (ya’ni tadqiqot jarayonida bu 
omillarning barchasiga birdek, teng va mutanosib m unosabatda 
bo'lish kerak) va tadqiqot jarayonida u yoki bu om ilni bir-biriga 
nisbatan darajasini pasaytirishi yoki birontasi boshqasidan ustun 
bo'lishi yoki asosiy va hal etuvchi om il sifatida ko'rsatilishi m um ­
kin emas. A malda esa pozitivistlar tarixiy taraqqiyotning sodir 
bo'lishini belgilab beruvchi om illarga mukammal om illar sifati­
da yondashganlar.
Aslida bu tushunchalar birm uncha murakkabdir. Sabablaming 
bir qancha darajalari mavjud. M asalan, ikki davlat o‘rtasidagi mu- 
nosabatlar bilan bog'liq (alohida) konkret, aniq va ravshan, tushu- 
narli sabablar (masalan, XIX asrning 60-yillarida Rossiya im- 
periyasining Qo'qon xonligiga (keyinroq Buxoro amirligi va Xiva 
xonligiga) qarshi urush e’lon qilishi va uni bosib olishi) bo‘lsa, ik­
kinchidan alohida maxsus sabablar ham mavjud (yuqoridagi mi- 
soldan kelib chiqqan holda aytish m um kinki, XIX asrning o'rtalari 
va ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi hududlarining kengayti- 
r‘b borishi siyosati) boMib, shuningdek umumiy sabablar (masalan, 
Rossiya imperiyasining XIX asrda boshqa mustamlakachi mam- 
lakatlar kabi dunyoni ta’sir doiralariga bo‘lib olish siyosati) mavjud- 
dir. Albatta yuqorida aytib o‘tilganidek, iqtisodiy, siyosiy, strategik,
173


psixologik, mafkuraviy va boshqa sabablar bu jarayonlam ing sodir 
bo'lishida omil (sabab) bo'lishi m um kin. Shundan kelib chiqqan 
holda tarixchilar tarixiy jarayonlam ing kelib chiqish va sodir 
bo‘lish jarayonlarini o 'rganar ckanlar, bir omil yoki sababni aso­
siy omil yoki sabab sifatida ko‘rsatmaydilar (yoki asoslanmaydilar) 
balki bir qancha om illar (sabablar) yoki ayni vaqtda bir guruh sa­
bablar va om illarga asoslanadilar, shu sababli bir tarixiy voqea va 
jarayonlar yuzasidan tadqiqot olib borgan tadqiqotchilarning fikr­
lari tadqiqot uchun omil bo'lgan asosiy sabablardan kelib chiqqan 
holda turlicha bo'lishi (birida siyosiy jarayonlarga asosiy e ’tibor qa- 
ratilgan kengroq tahlil etilgan bo'lsa, boshqasida iqtisodiy, yana 
birida ijtimoiy va m adaniy va h.k.) m um kin.
Tarixiy jaray o n lam in g sabablarini aniqlash borasidagi davlat- 
lar o'rtasidagi m unosabatlardan ham murakkabroq bo'lgan holat- 
lar bu eng m ashh u r davlat va jam oat arboblarining xatti-harakat- 
lari va faoliyatlarining sabablarini aniqlash jarayonidir. Chunki 
tarix nin g borishidagi ayrim holatlarga m a’lum darajada ta’sir 
o'tkazishi m um kin bo'lgan bunday arboblarning o'zlariga ham 
u yoki bu om illar ta ’sir o'tkazib turadi. Shu sababli ham tarixda 
biron-bir tarixiy shaxsning faoliyatini o'rganish eng murakkab ja- 
rayonlardan biri sanaladi. Bunday holatlarda ham tarixchilarning 
fikrlari bir-biridan farqlanishi m um kin.
Yuqoridagilarga xulosa qilib aytish m um kinki, tarixiy voqelik- 
ni aniqlashda uning sabablari va oqibatlari o'rtasidagi bog'liqlik- 
ni aniqlash tarixiy jarayonlarni tushuntirib berishning eng aso­
siy vositasi sanalgan. U jud a murakkab tushuncha bo'lib, bugungi 
kungacha tarixiy m uam m olarda uning mohiyatini tugal m a’no­
da va m ukam m al darajada ta ’riflash im koni bo'lm agan. Postmo­
dernistlar determ inizm tam oyilini q at’iy ravishda inkor qiladilar 
va tarixga uzuq-yuluq, bir-biri bilan bog'lanm agan tarqoq jara­
yonlar sifatida m unosabatda bo'lib, tarixchilar bunday tarzda ke- 
chuvchi jarayonlar va ularning mohiyatini hech qachon anglay ol- 
maydilar, degan g'oya bilan munosabatda bo'ladilar. Biroq bunday 
qarashlar tarixchilar tom onidan hech qachon m a’qullanmagan.
174


Tarixiylik tam oyili. 
Tarixiylik tamoyilining shakllanishi va taraq- 
etib borishiga bir qator mutafakkiriar o‘z hissalarini qo'shganlar, 
к'У 
ularning orasida asosiy fikrlar nemis «huquq tarixi maktabi* 
vakillari, fransuz restavratsiyasi davri tarixchilari va G.Gegel tom o­
nidan bildirilgan. G.Gegelning tarixiylik tamoyilining rivojlanishiga 

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   269




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish