Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

 
Karimov I .A. Yuksak ma’naviyat - ycngilmas kuch. — Т.: 
« M a ’naviyat*.
2009. 31-32-b b .

---

tushirish 
ishlariga alohida e ’tibor berilgan va hatto bu voqealarni 
qog'ozga 
tushirib boruvchi maxsus kishilar ham shakllangan.
Ilk o'rta asrlar tarix in in g m uhim jihatlari va jam iyat hayoti­
ning turli jihatlarini aks ettiruvchi yana bir m uhim m anbalardan 
biri 
0
‘rxun-Yenisey bitiktoshlari V asr o'rtalari - V III asr bi­
rinchi yarmida Sharq, xususan Osiyoning bepoyon hududlari- 
da hukmronlik qilgan va o ‘z davlatchiligini shakllantirgan turkiy 
xalqlarning tarixiga oid m anbalardir.
0 ‘rxun-Yenisey bitiktoshlari V -V III asrlarda qadimgi turk ti- 
lidagi va yozuvidagi tarixiy yodgorliklar hisoblanadi. M o'g'ulis- 
tondagi 0 ‘rxun va Janubiy Sibirdagi Yenisey daryolari sohillari- 
da topilgani uchun ham m azkur yodgorliklar um um iy holda shu 
nom ostida yuritiladi. M o'g'ulistondan Shimoliy dengizgacha, 
Uraldan Saxalinga qadar davom etgan hududlarda shu yozuvdagi 
yodnomalar uchraydi. Shimoliy Kavkazda XV asrda ham 0 ‘rxun 
yozuvidan foydalanilgan. O 'zbekiston hududlarida (Farg'ona, 
Surxondaryo), Q ozog'istonning Talas vodiylaridan 20 dan ortiq 
turkiy—run yozuvi yodgorliklari topilgan.
Qadimgi turkiy yozuvlardan biri hisoblangan O'rxun-Yenisey 
yozuvining ilk ko‘rinishlari davlatning m a’naviy hayotida ham 
katta ahamiyatga ega boMgan. Lekin bular turkiylarning dastlab- 
ki yozuvlari emas, Sirdaryo bo'ylaridan (m iloddan avvalgi III—II 
asrlar) hamda QozogMstonning Issiq qo‘rg‘onidan (m iloddan av­
valgi IV asr) topilgan yozuvlar ham turkiylarga xos bitiklar hi­
soblanadi. Bu bitiklar orasida albatta O'rxun-Yenisey bitiktoshlari 
alohida tarixiy aham iyatga ega, ayniqsa Kultegin, Bilga xoqon, 
To'nyuquq yodnom alarida turk xoqonligi va uning bir qator dav- 
latchilik masalalari, boshqaruvi, davlatning tanazzuli, siyosiy 
tarqoqlik kabi holatlar haqida qim m atli m a’lum otlar mavjud. 
Kultegin bitiktoshi 732-yilda Turk xoqonligi (551-745)ning lash- 
karboshisi sharafiga o'm atilgan. Bitiktosh ikki qismdan — Kichik 
va Ulug' bitikdan (muallifi Yo'llig' takin) iborat. Bitikda Tabg'ach, 
Tibet, So'g'd, Turkash, Q irg'iz kabi nom lar tilga olingan. Bitik­
tosh lar XIX asr oxirlarida topilib, U. Tomsen tom onidan o'qilgan

---

va ilmiy m uom alaga kiritilgan. Turk - run bitiklari AQSH, Pol- 
sha, Vengriya, Finlyandiya va Turkiyada ham o‘rganilgan. Rossi- 
yada V.Radlov, S.Malov, I.Stebleva ishlari m a’lum. 0 ‘zbekistonda 
Fitrat, A.Qayumov, N .R ahm onov va boshqalar tadqiqot ishlarini 
chop qildirganlar.
Tarixiy tafakkur va tarix falsafasi m a’rifatli jam iyat qurishning 
m uhim om ili boMib xizm at qilar ekan, tarix bunda o ‘tm ishni 
anglash, uni his etish va tushunish pirovardida kishilar ruhiyatida 
m a’naviy va ruhiy e ’tiqodni shakllantirish va bu orqali jamiyat- 
ni m a’naviy jih atd an isloh qilish, ayni vaqtda o‘zlikni anglash va 
m illiylikni saqlab qolishda eng m uhim omil boMib xizm at qiladi.
«Albatta, h ar qaysi xalq yoki m illatning m a’naviyatini uning 
tarixi, o ‘ziga xos urf-odat va a n ’analari, hayotiy qadriyatlaridan 
ayri holda tasavvur etib boMmaydi. Bu borada, tabiiyki, m a’naviy 
meros, m adaniy boyliklar, ko‘hna tarixiy yodgorliklar eng muhim 
om illardan biri boMib xizm at qiladi*1.
Sharqda, xususan hozirgi 0 ‘zbekiston hududlarida yashab ijod 
qilgan fozil kishilar tom onidan yaratilgan tarix, shuningdek geo- 
grafiya va falsafaga oid asarlarning aksariyatida tarixiy jarayonlar 
va voqealarni yoritib berishga katta o‘rin berilgan. Qizig‘i shunda- 
ki, XV asrgacha boMgan davrdagi bu asarlar m ualliflari orasidan 
(N arshaxiy, Juvayniy kabilarni hisobga olm agan holda) bironta- 
sini aynan tarixchi deb ko‘rsatish mushkul yoki ular sanoqligina, 
sababi sharq tarixnavisligining, asosan islom olami tarixnavisla- 
rin ing ko'pchiligi tarixdan boshqa sohalarda ham yetuk olim lar 
va fozil kishilar hisoblangan. Bu esa ularga tarix sohasidagi bi- 
lim larni faqatgina ro‘yi-rost voqealarni tavsiflash (tarixiy materi- 
alizm ) orqali em as, balki ularning kelib chiqish sabablari, maz- 
m uni va natijalari ham da oqibatlarini ham tahlil qilgan holda, 
ularning alohida shaxs yoki insonga va ayni vaqtda mamlakatga, 
jam iyatga ta ’sirini falsafiy m ushohadalar orqali yoritib berishla- 
riga imkon bergan. Tarixni yoritishga boMgan bunday yondashuv-
1