Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

m ark azin i 
joriy etib, b ir q ato r m am lak atlard a faoliyat olib 
b o r a y o t g a n
tarixchilar, sotsiologlar h am d a tabiiy va m atem ati- 
ka fanlari 
sohalari o lim la rin i birlashtirdi. A .B err m ad an iy -tarix iy
sin tez tu sh u n ch a sin i 
ilgari surib, psixologiya va antropologiyaning 
yutuqlaridan 
foydalanish h am d a ta rix va sotsiologiyani birlashti- 
rish g ‘o y a sin i 
yoqlab chiqdi.
H ar bir falsafiy yo'nalish sintez uchun o‘z asoslarini ko'rsata bosh- 
ladilar. U lardan biri postm odernistlar tushunchasidan kelib chiqqan 
holda m adaniy om illarga asoslangan sintez g'oyasi bo‘lib, bugungi 
kunda ham bu borada aniq va konkret xulosalar mavjud emas.
Biroq shu narsa an iq k i, ta h lil (analiz) va sintez o ‘zaro bo g 'liq - 
dir. Tahlil jarayonida erishilgan m uvaffaqiyat sintezsiz ah am iy at 
kasb etm aydi. Sintez tad q iq o t u chun tah lilg a yangi b ir tu rtk ila r 
berib, un in g faolligini ta ’m in lasa, ta h lil o ‘z navbatida yangi sin - 
tezga yo‘l ochib beradi. Sintez h am m uvaffaqiyatlarga erishgan 
bo'lsada, biroq u lar qisqa va xususiy x arak ter kasb etadi. T arix­
c h ilar tom o n id an sintezni aniqlovchi an iq b ir o m illa rn i ilgari su- 
rishda yakdillik yo‘q va tadqiqot p red m e tin in g ko'lam i qan ch alik
katta bo'lsa, sintez ham sh u n ch alik m urak k ab bo ‘ladi.
Modellashtirish. 
M o d ellashtirish ilm iy faoliyatning keng 
tarqalan shakllaridan biridir. B archa fanlarda m odellashtirilayot- 
gan hodisalar haqida m a’lum ot olishda, farazlar va n azariy alarn i 
ishlab chiqishda m odeldan foydalaniladi. Shu ju m la d a n ta rix ch i­
lar ham bu uslubdan tad q iq o tlar jaray o n id a keng foydalanadilar. 
Tarixiy hod isalarn i m o d ellashtirish m antiqiy shak llan tirish yor- 
dam ida am alga o sh irilad i, ya’ni fik ran m azm un-vazifaviy re- 
ja shak llantirilad i. M odellashtirish sodd alash tirish , ideallashti- 
rish va abstraktlashtirish bilan bogMiq holda am alga o shirilad i. 
U m anbalardagi m a’lu m o tlarn in g reprezentativligini tek sh irish- 
da, d alillarn in g ish on chliligini, farazlar va n azariy alarn in g h a- 
qiqiyligini tekshirish im k o n in i beradi. M asalan, ja m o an in g h o ­
latini o 'rganish uchun uni m o dellashtiriladigan boMsak, b u nda 
sotsiologiya, huquq, psixologiya h am d a ja m o a n in g o'ziga xosli- 
gi o m illarin i ham e ’tiborga olish talab etiladi. Bu esa o ‘z navbati-
199

---

da fanlararo yondashuv uslubining q o ‘llanilayotganligini ha 
anglatadi. Hi: jarayo nd a b n iiulam i nisobga olish kerakki, bos 
qa bir fan n in g m od elin i to ‘g ‘rid an to ‘g ‘ri jalb etish m aqsadga m u- 
vofiq em as, u n i fann in g tuzilishi m ohiyati nuqtayi nazarid an
sh ak llan tirish lozim .
M atem atik m odellashtirish uslubi ham mavjud. 
Bunda 
m atem atik tartib sizlik nazariyasi, ijtim oiy halokatlar nazariyala- 
rid an foydalaniladi.