Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1


  М .Б лок. «Апология истории или рсм ссл о историка». - М ., 1973


bet15/269
Sana14.07.2022
Hajmi
#798689
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   269
Bog'liq
Tarix fani metodologiyasi


М .Б лок. «Апология истории или рсм ссл о историка». - М ., 1973
2 Сагг Е .Н . What is History?


s u b y e k t iv
aqliy 
m ahsuli sifatida q arash m aqsadga m uvofiq em as. 
Garchi ayrim 
xatoliklarga yo‘l q o ‘yilsada, obyektiv in terp retatsi- 
ya m uhim dir. 
E .K arr tarix d a sababiylik nazariyasi h a m d a o ‘sha 
vaqtlarda 
turli e ’tiro zlarga sabab b o ‘lgan rivojlanish g‘oyasini il- 
gari surgan 
edi.
E .K arrn in g rivojlanish g‘oyasi borasidagi fik rlarin i keyincha- 
lik D .Plam va S.Polard ham q o ‘llab-quvvatladilar. Biroq n e o - 
kantchilik tarafdori bo ‘lgan I.B erlin E .K a rr fikrlari bilan bahsga 
kirishib, un in g tarixdagi sababiylik n azariyasini tan q id qildi. U 
K arrni «tarixni o ‘z xususiyatiga ega b o im a g a n tu sh u n ch ag a h a m ­
da inson n i qo ‘g‘irchoqqa aylantirayotganligi* haqida fik r bildirdi.
I.B erlinn ing fikrlari n o to ‘g ‘ri b o 'lsad a, keyinchalik « tarix n in g
ilm iy asosga ega emasligi* borasidagi g‘oyani q uvvatlantirdi. 1960 
yilda I.B erlin o ‘zi tash k il qilgan «Tarix va nazariya» («И стория 
и теория») nom li ju rn a lid a ta rix n in g sa n ’atga yaqinligi b o rasid a­
gi asossiz q arash larin i ilgari sura boshladi. I.B erlin n in g fik ri- 
cha tarix ch in in g vazifasi tarix iy jarayon b o 'y ich a b e ta k ro r por- 
tret yaratish, tushun ch ag a oid nazariya yaratish esa sh art em as, 
ilm iy tarix esa am alga oshm aydigan xom xayoldir. H a rc h an d keng 
targ'ib qilinsada, uning bu m ulo h azalari tarix ch ila r to m o n id an
qabul qilinm adi.
Bu davrda m u h ok am a va m uno zaralarg a sabab boMgan tu - 
shunchalardan biri - fan lararo yondashuv edi. Tarix fan in in g
yangilanishi tarafdo rlaridan biri sifatida L ondon universiteti p ro - 
fessori J.B arraklou tan ild i. U n e o k a n tc h ila rn in g ta rix n in g ilm iy- 
• igiga qarshi bildirgan fikrlariga q a t’iy ravishda e ’tiro z la r bildirdi. 
U tarix ch ilar to m o n id an boshqa ijtim oiy va g u m a n ita r fan larn in g
ilm iy tadqiqot m eto d larid an kam foydalanilayotganligini alo hid a 
ko‘rsatib o 'td i. Bu tarixiy tadqiqot ishlari va u larn in g ilm iy -n a- 
zariy darajasini pasaytirib y u bo rad i, h a m m a n arsan i dalil (fakt) 
lar bilan bogMash kerak em as, n azariya ham h a r qanday ilm iy 
m etodning asosi hisoblanadi.
1978-yilda uning «Н овы е т е н д е н ц и и истории* («Tarixning 
yangi qarashlari*) kitobi n a sh r etildi. Bu kitobda u sodda siyosiy
23


ta rix c h ilik d a n voz kechib, tarix fan in in g koMamini kengaytirish 
fik rin i ilgari su rib chiqdi. B unda u ta rix c h ila r va tarix iy tad q iq o t- 
la rn in g ind ivid u allash gan (alohida yakka jaray o n n i yoki h o latn i 
tad q iq o t jara y o n id a u stu n q o ‘yish) tarix d an generallashgan tarix - 
ga, ya’ni ja ra y o n la rn i o ‘rgan ishd an b o shlab tiz im la rn i o ‘rganish- 
g ach a, tav siflashdan tah lilg a o ‘tishi kerakligi to ‘g‘risidagi fik rin i 
ilgari surdi. Ijtim oiy ta rix n i o ‘rganish b irin ch i o 'rin g a k o 'tarilish i 
va a lo h id a e ’tib o r q a ra tilish i va bu jaray o n d a tarix m illiy afsona- 
lard a n xoli b o ‘lish in i ko‘rsatib o 'tad i.
Bu davrda tra d itsio n a listla r («an’anaviychilar*) h am b ir qa- 
to r fik rla rn i o ‘rtaga tash lag an lar. 1967-yilda tan iq li m ediyevist
D .E lto n n in g m atem atik m etodlar, fan lararo yondashuv h am d a 
sotsiologik kategoriyalardan foydalanishga qarshi y o 'naltirilg an
« П р а к т и к а истории* («Tarix am aliyoti*) nom li kitobi chiq d i. U 
«avtonom * tarix iy yondashuv tarafdo ri bo‘lib, zam onaviy davrn i 
c h iq a rib tash lab , o ‘tm ish ta rix in i o 'tm is h n in g o ‘zi uchun o ‘rga- 
nish zaru r, tarix q o n u n iy atla rn i k a sh f etm asligi kerak, bu unga 
m u m k in ham em as, degan g‘oyani ilgari suradi. 1970-yilda shu 
m u allifn in g « П о л и т и ч е с к а я история* («Siyosiy tarix*) nom li 
kitobi n a sh r q ilin d i. B unda u m o d ellashtirishga q a t’iy ravishda 
q arsh i ek a n lig in i bildirib, em p irizm — n azariyadan ko'ra ko‘proq 
am aliy yo ndashuvni (tajribani) m utlaq (absolut) darajaga k o 'tar- 
di, tarix ch i ja ra y o n la rn in g m o h iyatini aniqlashi va sabablarini 
o ‘rg anishi m u m k in em as, degan fik rn i bildirib o 'td i.
Y u q o rid ag ilard an k o 'rin a d ik i, XX a srn in g 6 0 -7 0 -y illa ri- 
d a ta rix fani m etodologiyasi borasid a tu rli-tu m a n fik rla r ilgari 
su rilg an b o ‘lib, u la rn in g b arch asid a pozitivistlik, n e o k a n tc h i- 
lik, s tru k tu ra liz m va b o sh q a la r o ‘z ak sini topgan. Bu faqatgi- 
na m etodologiya borasidagi b a h sla r avj olgan Buyuk B ritaniya
F ran siy a yoki G e rm a n iy a d a g in a em as, balki boshqa davlatlard a 
h am keng yoyildi.
F ran siy ada « A n n a lla r m aktabi* («yilnom achilik m aktabi* -
qad im gi M isr, Y u n o n isto n , R im d a m avjud b o 'lgan y iln o m ac h i­
lik) q a ra sh lari ta ’sirida «yangi* tarix fani paydo b o‘ldi.
24


«A nnallar» h a ra k a tin in g yuzaga kelishi 1929-yilda Strasburg 
sh ahrida Lyusen Fevr (1878-1956) va M ark B loklarning «Iqti- 
sodiy va ijtim oiy tarix an n a llari* («А н н алы эк о н о м и ч еск о й
и со ц и а л ь н о истории») no m li ju rn a lin in g n a sh r etilishi bilan 
boshlandi.
F ran su z tarixchisi F.B rodel m intaqaviy va global (um um ja- 
hon) tarixi b o ‘yicha b ir q a to r sam arali fik rlar va m eto d larn i il- 
gari surdi. B ular orasida fan lararo yondashuv, tiz im li tarix , ta r i­
xiy vaqtning tu rli «tezliklari* va bo sh q alarn i ko'rish m u m k in .
XX asrn in g 70-yillariga kelib, «lingvistik (tilshunoslik) b u ri- 
lish* h am d a sem iotik «chaqiruvlar* yuzaga keldi. T arix chin ing
diqqat m arkaziga m an b a n in g m atn i va n arrativ m a tn n i q o ‘ygan 
p o stsru k tu ralizm yondashuvi sh ak llan d i. Bu talq in tarafdorlari 
obyektiv tarixiy voqelik m avjudligini in k o r qiladilar. M antiqiy bi- 
lishga asoslangan m atn m avjudligi b ilan kifoyalanadilar. U la r­
ning fik rich a, subyekt obyekt bilan q o ‘shiladi, vaqt esa uydirm a 
bilan uy g'unlashadi. T arix ch ilarn i bilish n azariyalaridan voz ke- 
chib, badiiy m eh n at va izlanish b ilan shug‘u llanishga undaydilar. 
1973-yilda am erik alik tad q iqo tch i X.Vaytning «М етаистория* 
nom li kitobi n a sh rd an chiqib, b u n d a m u allif to m o n id an asosiy 
m etodlar sifatida rito rik a (notiqlik), m etafora (kinoya) va boshqa- 
lar ko‘rsatilgan.
X.Vaytning kitobiga jav o ban D .E lto n q arsh i fik r b ildirib 
bunday m e to d la rn in g qabul q ilin is h i ta rix u ch u n «fojiali* boMi- 
shi m u m k in deb h iso blad i. XX a srd a ta rix n i o 'rg a n ish d a bir 
yoqlam alik yetakchi m avqeda boMgan sobiq ittifo q d a ham b ir 
q ato r q a ra sh la r sh a k lla n ib bordi va ta rix fani m etodologiyasi 
borasida ilm iy ad a b iy o tla r n a s h r q ilin d i. J u m la d a n , N .A .Y ero- 
•eyevning «Что та к о е и сто р и я?» («Tarix nim a?*), M .A .B arg- 
ning « К атегори и и м етоды и с то р и ч е ск о й н ауки » («Tarix 
fan in in g k ategoriyalari va m etod lari») kitoblari n a s h r etilgan
boMsa, I.K ovalchenko d a stla b k ila rd a n boMib m ate m a tik m e to d ­
larni tarix tad q iq o tla rid a qoMladi. 1997-yilda a m e rik a lik tarix - 
ch i A .M en slo u n in g « Д е к о р а ц и я и сто р и и » («T arixning b u z ili-
25


shi») n o m li kitobi c h o p e tild i. B u n da a n ’anaviy tarix sh u n o slik
ta n q id ostiga o lin g a n . A yni v aq tda tarix iy ta d q iq o tla rd a y u q o ri- 
d a k o 'rsa tib o ‘tilg a n b ir q a to r m e to d la r ta rix iy ta d q iq o tla rn in g
aso siy m eto d la rig a a y la n ib bo rdi.
Sobiq ittifoq tu z u m i d avrida ta rix n i o ‘rganishga asosan m a- 
terialistik oq im asosida y o ndashib kelindi. XX a srn in g 60-yil- 
larig ach a ta rix fan in in g m etodologiyasi m avjud em as, ta rix n i 
♦ tarixiy m aterializm * asosida o ‘rganish lozim , degan tu sh u n c h a
rasm iy ravishda tarix iy tad q iq o tla rd a h u k m ro n lik qildi. XX asr­
n in g so'nggi o ‘n yilligi — X X I asrga kelib 0 ‘zbekistonda ham
ta rix fani va fa n n in g m etodologiyasiga bo‘lgan m unosabat tu b - 
d a n o 'zgardi, tarix va tarix iy tad q iq o tlard a ja h o n tarix fani ta ­
m o y illari, tarix iy lik , ilm iy lik , obyektivlik va haqqoniylik ustuvor 
boMgan ta d q iq o tla r am alg a o sh irila b o sh landi va bugungi k u n d a 
u ja d a l rivojlanm oqda.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   269




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish