Amfoter gidroksidlar – ham kislota ham asos hossasiga ega bo’lgan gidroksidlar.
Bularga; Al(OH)3,Zn(OH)2,Be(OH)2,Cr(OH)3,Fe(OH)3 Asoslarni olinishi. I) Suvda eriydigan asoslarning olinishi
1) Aktiv metallarga suvni ta’sir ettirib
Na + H2O → NaOH + H2 K + H2O → KOH + H2 Rb + H2O → RbOH + H2 Mg + H2O → Mg(OH)2 + H2 2) Aktiv metallarning oksidlariga suvni ta’sir ettirib
Na2O + H2O → NaOH K2O + H2O → KOH
Rb2O + H2O → RbOH MgO + H2O → Mg(OH)2 3) Aktiv metallarning gidridlariga suvni ta’sir ettirib
NaH + H2O → NaOH + H2 KH + H2O → KOH + H2 RbH+ H2O → RbOH + H2 MgH2+ H2O → Mg(OH)2 + H2 II) Suvda erimaydigan va amfoter asoslarning olinishi:
1) Metallarning tuzlariga ishqorlarni ta’sir ettirib.
CuSO4 + KOH → K2SO4 + Cu(OH)2 MnCl2 + KOH → KCl + Mg(OH)2 Fe(NO3)2 + KOH → KNO3 + Fe(OH)2 CrBr2 + KOH → KBr + Cr(OH)2 Asoslarning xossalari. Fizik xossalari – asoslar turli ranga ega bo’ladi.
M; KOH,NaOH,Ca(OH)2 – oq rangli
Ni(OH)2 – yashil rangli
Fe(OH)3 – qo’ng’ir rangli
Cu(OH)2 – havorang rangli
CuOH – sariq rangli.
Kimyoviy hossalari. 1) Asoslarga kislotalarning ta’siri:
NaOH + HCl → NaCl + H2O KOH + HCl → KCl + H2O
LiOH + HCl → LiCl + H2O Ba(OH)2 + HCl → BaCl2 + H2O
2) Asoslarga kislotali oksidlarning ta’siri:
NaOH + Cl2O → NaClO + H2O
KOH + P2O5 → K3PO4 + H2O
Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O
3) Amfoter asoslarga kislota va ishqorlarning tasiri:
Be(OH)2 +HCl → BeCl2 + H2O Zn(OH)2 + HCl → ZnCl2 + H2O
Al(OH)3 +HCl → AlCl3 + H2O Cr(OH)3 + HCl → CrCl3 + H2O
Be(OH)2 + KOH → K2[Be(OH)4] Zn(OH)2 + KOH → K2[Zn(OH)4]
Al(OH)3 + KOH → K[Al(OH)3] Cr(OH)3 + KOH → K[Cr(OH)]
4) ishqorlar tuzlar bilan reaksiyaga kirishib yangi tuz va yangi asos hosil qiladi.(sharoitga qarab o’rta yoki asosli tuz hosil qiladi)
a) ishqor ko’p bo’lsa o’rta tuz hosil bo’ladi.
M; CuCl2 + NaOH → Cu(OH)2 + NaCl
NiCl2 + KOH → Ni(OH)2 + KCl
b) ishqor kam bo’lsa asosli va o’rta tuz hosil bo’ladi.
M; AlCl3 + KOH → Al(OH)Cl2 + KCl
Fe2(SO4)3 + NaOH → (Fe(OH))2SO4 + Na2SO4 5) asoslar qizdirilganda metal oksid va suv hosil qiladi.
M; Fe(OH)3 → Fe2O3 + H2O
Cu(OH)2 → CuO + H2O
Cr(OH)3 → Cr2O3 + H2O
III-kislotalar. Kislotalar deb – tarkibida metal atomlarga alamshina oladigan vodorod ionlari hamda kislota qoldig’idan iborat murakkab moddalar kislotalar deyiladi.
Umumiy formulasi; HnA bilan ifodalanadi.
Bu yerda; n-kislota qoldig’i valentligi
A-kislota qoldig’i
Kislotalani sinflanishi. I. tarkibida kislorod bor yoki yo’qligiga ko’ra; 1) kislorodli kilotalar – tarkibida kislorod bor kislotalar.
M; H2SO4, H3PO4, HNO3 2) kislorodsiz kislotalar – tarkibida kislorod bo’lmagan kislotalar;
M; HCl,HF,HBr,H2S
II. metallar bilan o’rin alamashinadiga vodorod atomlari soniga ko’ra; 1) bir negizli kislotalar –HCl,HNO2,HNO3HF,HMnO4 2) ikki negizli kislotalar – H2SO4,H2CO3,H2S
3) uch negizli kislotalar – H3PO4,H3PO3,H3BO3 4) ko’p negizli kislotalar – H4P2O7
Kislotalrning olinishi 1) Vodorodning oddiy moddalarga ta’sir ettirib
H2 + S → H2S H2 + Se → H2Se
H2 + Te → H2Te H2 + Cl2→ HCl
2) Kislotali oksidlarga suvning ta’sir ettirib
B2O3 + H2O → H3BO3 CO2 + H2O → H2CO3 N2O3 + H2O → HNO2 NO2 + H2O → HNO3 3) Kuchsiz kislota tuzlariga kuchli kislotalarni tasir ettirib
NaCl + H2SO4 →N2SO4 + HCl NaBr + H2SO4 → N2SO4 + HBr
NaJ + H2SO4 → Na2SO4 + HJ FeCl2 + H2SO4 → FeSO4 + HCl
Kislotalarning xossalari. Fizik xossalari – Kislotalar qattiq (H3BO3,H2SiO3,H3PO4),suyuq (H2SO4,HNO3) holatda bo’lishi mumkin.Kislotalar suvda yahshi eriydi.Ayrim gazlarning (HF,HCl,H2S HJ) suvdagi eritmalari ham kislotalar deyiladi.
Kislota eritmalari konsentratsiyasiga ko’ra konsentrlangan ,suyultirilgan va juda suyultirilgan bo’ladi.
Kimyoviy hossalari. 1) Kislotalarga metallarning ta’siri
Na + HCl → NaCl + H2 K + HCl → KCl + H2 Na + H2SO4→ a2SO4 + H2 Ca + H2SO4 → CaSO4 + H2
Nordon tuzlar
O’rta tuzlar
Asosli tuzlar
Qo’sh tuzlar
Aralash tuzlar
Kompleks tuzlar
1) O’rta tuzlar –kislota tarkibidagi vodorod atomlarini metal atomlariga to’la almashinishidan hosil bo’lgan tuzlar. NaCl K2SO4 Nomlanishi; a) o’zgarmas valentli metallar uchun metal atomi nomi va kislota qoldig’i nomi qo’shib aytiladi
M; NaCl - natriy xlorid
MgSO4 - magniy sulfat
Al(NO3)3 - alyuminiy nitrat.
b) o’zgaruvchan valentli metallar uchun metal atomi nomi uning valentligi (rim raqamida qavs ichida) so’ng kislota qoldig’i nomini aytib nomlanadi.
M; CuSO4 – mis(II)-sulfat
FeCl3 – temir(III)-xlorid
Cr(NO3)3 – xrom(III)-nitrat
Nordon tuzlar – kislota tarkibidagi vodorod atomlarini qisman metal atomlariga almashinishidan hosil bo’lgan tuzlar.
M; NaHSO4 Ca(HCO3)2 KHS
Nordon tuzlarni bir negizli kislotalar hosil qilmaydi.
Nomlanishi. a) metal o’zgarmas valentli bo’lsa metal nomi va kislota qoldig’i o’rtasiga gidro yoki digidro qo’shimchalari qo’shib nomlanadi.
M; KHSO4 – kaliy gidrosulfat
CaHPO4 – kalsiy gidrofosfat
NaH2PO4 – natriy digidrofosfat
b) agar metal o’zgaruvchan valentli bo’lsa metal nomi valentligi rim raqamida qavs ichida va gidro yoki digidro qo’shimchalari keyin kislota qoldig’ini qo’shib nomlanadi.
M; Cu(HSO4)2 – mis(II)-gidrosulfat
Cr(H2PO4)3 – xrom(III)-digidrofosfat
Asosli tuzlar – tarkibida gidroksid guruh saqlagan tuzlar
M; Ca(OH)NO3 (Al(OH)2)2SO4 Asosli tuzlarni tarkibida bitta gidroksid guruh saqlagan asoslar hosil qilmaydi.
Nomlanishi a) metal o’zgarmas valentli bo’lsa metal nomi va kislota qoldig’i o’rtasiga gidrokso yoki digidrokso qo’shimchalari qo’shib nomlanadi
M; MgOHCl – magniy gidroksoxlorid
Ca(OH)NO3 – kalsiy gidroksonitrat
(Al(OH)2)2SO4 – alyuminiy digidroksosulfat
b) agar metal o’zgaruvchan valentli bo’lsa metal nomi valentligi rim raqamida qavs ichida va gidrokso yoki digidrokso qo’shimchalari keyin kislota qoldig’ini qo’shib nomlanadi.
M; Cu(OH)Br – mis(II)-gidroksobromid
(Cr(OH)2)2CO3 – xrom(III)-digidroksokarbonat
Fe(OH)Cl2 – temir(III)-gidroksoxlorid
Qo’sh tuzlar –bir xil kislota qoldig’i hamda ikki xil metaldan iborat tuzlar.
M; K2SO4∙Al2(SO4)3 KCl∙NaCl
Nomlanishi Bu tuzlarni nomlashda metallar birin ketin aytilib kislota qoldig’i nomi aytiladi.
M; K2SO4∙Al2(SO4)3 – kaliy alyuminiy sulfat yoki achchiqtosh
KCl∙NaCl – kaliy natriy xlorid yoki silvinit
CaCO3∙MgCO3 – kalsiy magniy karbonat yoki dalamid
