Metalmaslar Organik moddalar

Oddiy moddalar

Moddalar


Murakkab moddalar


Metallar


Anorganik moddalar modda

Metalmaslar

Organik moddalar


Oksidlar

Asoslar

Kislotalar

Tuzlar


Anorganik moddalarning sinflanishi.

Anorganik moddalar
Oddiy moddalar		Murakkab moddalar
1	Metallar	1	Oksidlar
		2	Asoslar
2	Metalmaslar	3	Kislotalar
		4	Tuzlar

Metallar va metallmaslarning ba’zi xossalari.

Oddiy moddalar	Agregat holati (n.sh.)	Ba’zi fizik xossalari	Misollar
Metallar	Hg va Fr dan boshqa barchasi qattiq	Metall yaltiroqligi, issiqlik va elektr o’tkazuvchanlik, plastiklik, cho’ziluvchanlik, bolg’alanuvchanlik	Fe, Cu, Al, Pb, Na, Ag, Au, Sn va boshqalar
Metallmaslar	Gaz – N2, O2, H2, O3 Suyuq – Br2 Qattiq – S, P4, J2, B	Metall yaltiroqligi yo’q, issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi yomon yoki yo’q, bolg’alanuvchan emas.	N2, O2, H2, S, P4, J2, C, B, Si va boshqalar

Oksidlar.


Oksidlar – biri kislorod bo’lgan, ikki elementdan iborat murakkab moddalar.

Toifalanishi	Oksidlar	Misollar
Xossalariga ko’ra	Asosli oksidlar	K2O, Na2O, CaO, CuO, BaO, Li2O, MgO, FeO, SrO, Mn2O3
	Kislotali oksidlar	SO2, SO3, CO2, SiO2, P2O5, P2O3, Cl2O7, NO2, CrO3, Mn2O7
	Amfoter oksidlar	Al2O3, ZnO, SnO, PbO, PbO2, Cr2O3, BeO, Fe2O3, MnO2
	Befarq oksidlar (differrent)	NO, CO, N2O, SiO (tuz hosil qilmaydigan oksidlar)
Tarkibiga ko’ra	Oddiy oksidlar	CaO, CuO, BaO, CO2, SiO2, NO2, SnO, PbO, PbO2, SO3
	Peroksidlar	Na2O2, H2O2, K2O2, BaO2
	Superoksidlar	KO3, K2O4
	Qo’sh (aralash) oksidlar	Pb3O4 → 2PbO+PbO2 Mn3O4 → Fe3O4 → Fe2O3+FeO Co3O4 → Co2O3 + CoO
Bog’lanish tabiatiga ko’ra	Kovalent bog’li	SO2, SO3, CO2, P2O5, P2O3, Cl2O7, NO2, NO, CO, N2O
	Ion bog’lanishli	K2O, Na2O, CaO, CuO, BaO, Li2O, MgO, SrO, CrO

Bundan tashqari binar,yani ikki elementdan iborat birikmalar sinfi ham mavjud.

M; karbidlar,silitsidlar,gidridlar,nitridlar kiradi.


I-oksidlar.
Oksidlar deb – biri kislorod bo’lgan ikki elementdan iborat murakkab moddalar oksidlar deyiladi.
Umumiy formulasi E₂O_x Bu yerda; “x” element valentligi.
Oksidlar nomlanishi
1) O’zgarmas valentlikka ega bo’lgan element oksidlarini nomi – element nomiga oksid so’zi qo’shib nomlanadi;
M; K₂O – kaliy oksid
MgO – magniy oksid
Al₂O₃ – alyuminiy oksid
ZnO – rux oksid
2) O’zgaruvchan valentlikka ega bo’lgan element oksidlarini nomlashda – element nomidan so’ng element valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko’rsatiladi va oksid so’zi qo’shiladi.
M; Cu₂O – mis(I)-oksid
CuO – mis(II)-oksid
SO₂ – oltingugurt(IV)-oksid
CO₂ – uglerod)IV)-oksid
3) element nomiga kislorod sonini grekcha sonlarda ifodalanishini qo’shib ham nomlash mumkin.
M; CO – uglerod monoksid
SiO₂ – kremniy dioksid
SO₃ – oltingugurt trioksid
CO₂ – uglerod dioksid
4) oksidlarni tabiatda uchrashi yoki turmushda qo’llanilishi kabi tarixiy nomlardan ham foydalanish mumkin.
M; CaO – so’ndirilmagan ohak
SiO₂ – qum,kvars
NO₂ – tulki dumi
N₂O – kuldiruvchi gaz
5) ayrim oksidlarni hosil qilgan kislotasi nomiga angidrid so’zini qo’shib nomlash mumkin.
M; SO₂ – sulfit angidrid
CO₂ – karbanat angidrid
N₂O₅ – nitrat angidrid
P₂O₅ – fosfat angidrid

Oksidlarni turlari





Tuz hosil qiluvchi oksidlar

Tuz hosil qilmaydigan oksidlar


→asosli oksidlar →befarq (indiferend)oksidlar
→kislotali oksidlar →qo’sh oksidlar
→amfoter oksidlar →peroksidlar
→super oksidlar
1) Asosli oksidlar – suv bilan reaksiyaga kirishib asos hosil qiluvchi yoki kislotalar yoki kislotali oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiluvchi oksidlar asosli oksidlar deyiladi.
M; Li₂O,K₂O,CaO,MgO,Na₂O,Rb₂O,CuO,CrO va h.k
K₂O + H₂O → KOH
K₂O + SO₃ → K₂SO₄ + H₂O
K₂O + HCl → KCl + H₂O
2) Kislotali oksidlar – suv bilan tasirlashganda kislota hosil qiluvchi yoki asosli oksidlar va asoslar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiluvchi oksidlar.
M; SO₂,SO₃,NO₂,CO₂,Cl₂O₇,Mn₂O₇,P₂O₅
SO₃ + H₂O → H₂SO₄
SO₃ + Na₂O → Na₂SO₄
SO₃ + NaOH → Na₂SO₄ + H₂O
3) Amfoter oksidlar – kislota bilan ham ishqorlar bilan ham reaksiyaga kirirshib tuz hosil qiluvchi oksidlar.
M; BeO,Al₂O₃,ZnO,MnO₂,Fe₂O₃,Cr₂O₃
ZnO + HCl → ZnCl₂ + H₂O
ZnO + NaOH → Na₂ZnO₂ + H₂O
4) Befarq oksidlar – NO,N₂O,CO,SiO,SO
5) Qo’sh oksidlar – ikkita oksidlar aralashmasidan iborat bo’ladi.
M; Fe₃O₄ (FeO-Fe₂O₃)
Pb₂O₃ (PbO-PbO₂)
Cr₃O₄ (CrO-Cr₂O₃)
Mn₃O₄ (MnO-Mn₂O₃)
6) Peroksidlar – Na₂O₂,K₂O₂,MgO₂,CaO₂,H₂O₂
7) Supperoksidlar – K₂O₄,Na₂O₄,KO₂
Oksidlarni olinishi.
1) oddiy moddalar kislorod ishtirokida yonishi.
M; Na + O₂ → Na₂O
C + O₂ → CO
Al + O₂ → Al₂O₃
P + O₂ → P₂O₃
2) murakkab moddalarni yonishi natijasida.
M; NH₃ + O₂ → NO + H₂O
CH₄ + O₂ → CO₂ + H₂O
PH₃ + O₂ → P₂O₅ + H₂O
SiH₄ + O₂ → SiO₂ + H₂O
3) murakkab moddalarni parchalab (tuzlar,asoslar,kislotalar)
M; Fe(OH)₃ → Fe₂O₃ + H₂O
NaHCO₃ → Na₂CO₃ + CO₂ + H₂O
H₂SO₃ → SO₂ + H₂O
Oksidlarning xossalari
Fizik xossalari – oksidlar agregat xolatiga ko’ra uch turga bo’linadi;
Gaz – CO₂,SO₂,NO₂,CO,N₂O
Suyuq – H₂O,SO₃
Qattiq – K₂O,Na₂O,Fe₂O₃
Kimyoviy hossalari.
1) Kislotali oksidlarga suvning ta’siri:
SO₂ + H₂O → H₂SO₄ CO₂ + H₂O → H₂CO₃
P₂O₅ + H₂O → H₃PO₄ P₂O₃ +H₂O → H₃PO₃
2) Kislotali oksidlarga asoslarning ta’siri:
SO₂ + KOH → K₂SO₃ + H₂O CO₂ + KOH → K₂CO₃ + H₂O
P₂O₅ + KOH → K₃PO₄ + H₂O P₂O₃ + KOH → K₃PO₃ + H₂O
3) Asosli oksidlarga suvning ta’siri:
Na₂O+H₂O→ NaOH K₂O+ H₂O→ KOH
CaO+ H₂O→ Ca(OH)₂ BaO+ H₂O→ Ba(OH)₂
4) Asosli oksidlarga kislotalarning ta’siri:
Na₂O+HCl→ NaCl + H₂O K₂O + HCl → KCl + H₂O
CaO+ HCl → CaCl₂ + H₂O BaO + HCl → BaCl₂ + H₂O
5) Kislotali oksidlar va asosli oksidlarning o’zaro ta’siri:
Na₂O + CO₂ → Na₂CO₃ K₂O + CO₂ → K₂CO₃
CaO + CO₂ → CaCO₃ BaO + CO₂ → BaCO₃
6) Amfoter oksidlarga kislotalar va ishqorlarning ta’siri:
BeO +HCl → BeCl₂ + H₂O BeO + H₂SO₄ → BeSO₄ + H₂O
ZnO +HCl → ZnCl₂ + H₂O ZnO + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂O


II-asoslar.
Asoslar deb – metal atomi va bir yoki bir nechta gidrokso guruhdan tashkil topgan murakkab moddalar.
Umumiy formulasi Me(OH)_n
Bu yerda; Me – metal n – metal valentligi
Asoslarning nomlanishi.
1) o’zgarmas valentli metallarda metal nomiga gidrokso guruh qo’shib nomlanadi.
M; KOH – kaliy gidroksid
Ca(OH)₂ – kalsiy gidroksid
Al(OH)₃ – alyuminiy gidroksid
2) o’zgaruvchan valentli metallar uchun metal nomidan keyin metal valentligi rim raqamida qavs ichida keyin gidroksid so’zi qo’shib nomlanadi.
M; Cu(OH)₂ – mis (II)-gidroksid
CuOH – mis (I)-gidroksid
Fe(OH)₃ – temir (III)-gidroksid
3) metal nomiga gidrokso guruh sonini grekcha sonlarda ifodalanishini qo’shib ham nomlash mumkin.
M; Al(OH)₃ – alyuminiy trigidroksid
Cu(OH)₂ – mis digidroksid
KOH – kaliy monogidroksid

Asoslarning turlari



Suvda eriydigan asoslar
(Ishqoriy va ishqoriy yer metal gidroksidlari)

Suvda erimaydigan asoslar
(oraliq metallar gidroksidlari)

Amfoter asoslar
(amfoter metallar gidroksidlari)

Suvda eriydigan asoslar kuchli teriga tegsa terini kuydirish (o’yish) xususiyatiga ega shuning uchun o’yuvchi ishqorlar deyiladi.

M; KOH – o’yuvchi kaliy
NaOH – o’yuvchi natriy
Ca(OH)₂ – o’yuvchi kalsiy