|
3-LEKCIYA. TABIATTI QORǴAWDÍŃ ILIMIY TIYKARLARÍ.
Rejesi:
1. Biosfera hám noosfera haqqında maǵlıwmat.
2. Biosferanıń shegaraları
3. Biosenoz haqqında maǵlıwmat
Tayansh termin hám sóz dizbegiler
Biosferanıń fizikalıq parametrleri, azot, suw, kislorod, bult, karbonat angidrid, shań, fotosintez procesi biosenoz, biogiosenoz, biogen elementlar tolqın uzınlıǵı, freon gazları
Biosfera hám noosfera haqqında maǵlıwmat
Biosfera hám noosfera haqqında maǵlıwmat
“Biosfera” túsinigi pánge Avstraliyalıq zoolog E. Zyuss tárepinen 1875-jılda kiritilgen. Biraq biosfera haqqındaǵı táliymat akad. V. I. Vernadskiy tárepinen jaratılǵan.
Biosfera atmosferanıń 10-25 km, gidrosferanıń 11 km ge shekem hám litosferanıń 3- 5 km ge shekem bolǵan qatlamın, yaǵnıy tirishilik qatlamın óz ishine aladı. Basqasha etip aytqanda, biosfera atmosferanıń tómengi bólegi (troposfera) ni, jer maydanınıń okean, teńiz, kól hám dárya suwi menen oralǵan bólegi (gidrosfera ) ni, hám de jer qabıǵınıń ústki bólegi (litosfera ) ni óz ishine aladı.
Biosfera-jerdiń tirishilik qatlamı, tiri organizmler tarqalǵan jayı bolıp tabıladı. Gidrosfera hám litosfera bolsa elementler hám energiyalar aylanıp turǵanday, quramalı bioximiyalıq cikller menen óz-ara baylanısqan bolıp tabıladı.
Erning tiri organizmleri hám biogen shıǵındı taw jınısları tarqalǵan bólegin orıs alımı akad. V.I.Vernadskiy biosfera dep ataǵan. Biosfera planetamızdaǵı “tirishilik qabıǵı” esaplanıp, tiri organizmlerdiń óz-ara bekkem baylanıs hám múnásebetlerinen ibarat quramalı ekosistemalar kompleksi bolıp tabıladı. Biosfera jerdiń aktiv qabıǵı bolıp, ondaǵı tiri organizmler iskerligi tiykarǵı geoǵimiyalıq faktor retinde hám de ortalıq payda etiwshi faktor retinde xızmet etedi. Biosfera quramına tiri organizmler hám olardıń jasaw orınları kiredi.
Biosferada organizmler ortasında quramalı óz-ara baylanıslar bar bolıp, bir pútkil organikalıq hárekettegi sistemanıquraydı. Sonday eken, biosfera quramalı hárekettegi sistema esaplanadı. Biosferada elementler almasıwı nátiyjesinde energiyanı qabıllaw, toplaw hám ótkeriliwi sıyaqlı processler bolıp turadı.
Planetamızdaǵı barlıq tiri organizmler jıyındısın V.I.Vernadskiy tiri element dep ataǵan edi. Tiri organizmlerdiń eń zárúrli ózgesheligi 3túrli boladı :
1. Tiri zattıń ulıwma salmaǵı.
2. Tiri zattıń quramı.
3. Tiri zattıń energiyası.
Biosferanıń ekinshi strukturalıq bólegi jansız zatlar esaplanadı. Onıń payda bolıwında biosferadaǵı barlıq zatlar jıyındısı, sonıń menen birge tiri organizmler qatnasadı.
Biosferanıń úshinshi strukturalıq bólegi aralıq zatlar esaplanadı. Olar janlı hám jansız zatlardıń birgeliktegi iskerligi nátiyjesinde payda boladı. Topıraq, jemirilgen taw jınısları hám barlıq tábiyiy suwlar aralıq zatlarǵa mısal boladı.
Biosferanıń 4-strukturalıq bólegi biogen zatlar esaplanadı. Olar tiri organizmlerdiń tirishiligi dawamında payda boladı hám ózgerislerge ushırap turadı. Júdá úlken potensial energiyaǵa iye bolǵan tasko'mir, bitum, neft, hák taslar hám basqalar biogen zatlarǵa mısal bola aladı.
Biosferanıń ápiwayı birlemshi strukturasınıń birligi biogeosenoz esaplanadı. Arnawlı bir sırtqı ortalıq sharayatında ósimlikler, haywanlar, ayırım zamarrıqlar hám mikroorganizmlerdiń birgelikte jasawına biogeosenoz dep ataladı. Bul túsinikti birinshi márte V.L.Sukachev pánge kirgizgen edi.
Eger bir neshe túr ósimlikler birgelikte jasasa fitosenoz (ósimlikler jámááti) dep ataladı. Eger bir neshe tur haywanlar birgelikte jasasa zoosenoz (haywanlar jámááti) dep ataladı.
Biogenozlar hár qiylı bolıp, hawa-rayı hám aymaqtıń tariyxı hám tábiyatına baylanıslı halda payda bolǵan. Mısalı, tropik regionlardaǵı toǵaylardıń biogeosenozlari bir qansha jarlı bolǵan Arktika tundralarına salıstırǵanda ónimdarlı bolıp tabıladı. Okean túbindegi biogenozlar bolsa, teńiz hám okean jaǵalawlarındaǵı sayız jerler biogenozlarına qaraǵanda ónimdarlı emes.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, populyaciya haqqındaǵı táliymat tiykarında tábiyattaǵı kóplegen quramalı hám turmıslıq processlerdi, yaǵnıy biogeosenozlardı úyreniwge múmkinshilik jaratıldı. Biogeosenozlarni úyreniwge biogeosenologiya dep ataladı.
Tábiyattaǵı biogeosenozdıń túrli tarif komponentleri jasaw processinde birlesip biologiyalıq bolmıs, yaǵnıy biogeosenozdı quraydı. Biosenoz (latınsha sóz bolıp, “bios”-tirishilik, “senoz”-ulıwma degen mánisti ańlatadı ) delingende, birdey ortalıqqa iykemlesip alǵan hám bir orınnıń ózinde birge jasaytuǵınlıq barlıq organizmler tushiniledi. Biosenozdıń úlken yaki kishiligine qaray hár túrlı bolıwı múmkin.
Biosenoz barlıq organizmler populyaciyasi jıyındısı bolıp, belgili bir geografiyalıq aymaqta turmıs keshiredi. Bunday aymaqlar qońsılas aymaqlar yamasa orınlardan topıraq hám suwdıń ximiyalıq quramı, orınnıń oylı-bálentligi, quyash nurları radiaciyası hám basqa tábiyiy kórsetkishleri menen parıq etedi. Biosenozda jasaytuǵın ósimlikler dúńyası hám haywanat túrleri mudami óz-ara múnásebette boladı. Biosenozdıń rawajlanıw procesi ádette júdá uzaq dawam etedi. Insan óziniń turmıslıq mútájliklerine qaray biosenozdı ózine maqul bolǵan tárepke ózgertiwi múmkin.
Insaniyat óziniń barlıq qásiyetleri menen birge jer júzindegi turmıslıq rawajlanıwı (biogenoz) nıń náwbettegi basqıshı esaplanadı. Insan eń kúshli tábiyiy faktor retinde planetamızdı ǵana emes bálki álemdi de ózgertirip jibermekte. Mine bul jerde logikalıq soraw tuwıladı:
1. Keleshekte insan hám biosferanıń rawajlanıwı qanday boladı?
2. Qanday etip biosferanıń bóleklenip ketiwiniń aldın alıw múmkin?
Ayrıqsha atap ótiw kerek, jámiettiń rawajlanıw processlerin toqtatıp bolmaydı. Lekin insan iskerliginiń biosferaǵa kórsetip atırǵan tásirin sheklew yamasa basqarıw múmkin. Eger biogen hám geologiyalıq zatlardıń aylanısı hám islep shiǵarılatuǵın barlıq energiya túrlerin tuwrı bólistirsek, biosferanıń turaqlılıǵın támiyinlew múmkin. Yaǵnıy, insan hám biosferanıń rawajlanıwına tásir etpegen bólamız.
Biogenez basqıshınan baslap házirgi dáwirdegi tirishilik evolyusiyası aqıl yamasa oydıń rawajlanıw basqıshı, yaǵnıy noogenez dep qaraladı.Sońǵı jıllarda biosferanıń áste-aqırınlıq penen noosferaǵa aylanıwı gúzetilmekte, “Noosfera” túsinigin fransuz matematigi hám filosofi V. M. Rau pánge kirgizgen edi. “Noos”-ań bolıp esaplanadı.
Noosfera - aqıl - aqıl tásirindegi mákan bolıp tabıladı. Noosferanıń leksikologiyalıq mánisi “pikirleytuǵın qabıq” bolıp esaplanadı. V. I. Vernadskiy pikirine qaraǵanda, noosfera biosferanıń nızamlı rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵıw basqısh bolıp tabıladı. Noosfera insan hám tábiyat ortasındaǵı óz-ara sanalı baylanıslar hám múnásebetlerdi óz ishine aladı.
Baqlaw ushın sorawlar
1. Biosfera ne hám biosfera haqqındaǵı táliymattıń tiykarlawshisi kim
2. Gidrofil, gigrofil hám mezafil gruppaları haqqında maǵlıwmat beriń.
3. Ekologiyalıq krizis qaysı jaǵdaylarda payda bolıwı múmkin?
4. Tiri, óli, aralıq hám biogen elementler dep nelerdi túsinesiz?
5. Biogeosenoz, fitosenoz, zoosenoz haqqında maǵlıwmat beriń.
Do'stlaringiz bilan baham: |
