|
2-TEMA. QORSHAǴAN ORTALÍQTÍ QORǴAWDÍŃ HUQUQIY NEGIZLERI.
R e j e:
1. Ekologiya nızamları.
2. Ekologiya hám ádisler.
3. Átirap -ortalıqtı qorǵaw sistemaları hám nızamshılıǵı.
Tayansh termin hám sóz dizbegiler
Ekologiya nızamları, ekologiyalıq tálim hám tárbiya, populyasiya, ádis, dárivor ósimlikler, tábiy rezervlar, tábiyaattı qorǵaw, ekologiyalıq normalar, qaǵıydalar hám standartlar, ekologiyalıq huqıqıy juwapkerlik, ekologiyalıq ekspertiza, ıntızamiy jaza, basqarıw juwapkerlik, fizikalıq juwapkerlik, materiallıq juwapkerlik, shirindi (gumus), salıstırmalı ızǵarlıq, topıraq qısıqlıǵı, erroziya, urbanizasiya procesi.
Ekologiya nızamları
Dúnyadaǵı barlıq sociallıq-ekonomikalıq, sociallıq-siyasiy hám ekologiyalıq processler óz-ara bekkem baylanıslı. Ekologiyasız ekonomika hám ekonomikasız ekologiya bolmaydı. Biosfera komponentlari arasındaǵı hár qıylı baylanıslar, biogeosenoz elemetlari arasındaǵı óz-ara baylanıslar, tábiyat rawajlanıwı hám óz-ózin jetilistiriwde ekologiyanıń 4 nızamında óz sawleleniwin tapqan. Ekologiya nızamları birinshi márte 1974 jılda Amerikalıq alım Barri Kommoner tárepinen pánge kiritilgen edi.
1-nızam. Tábiyattaǵı barlıq elementlar hám hádiyseler óz-ara baylanıslı. Bul nızam biosferadaǵı barlıq tiri organizmler hám olardı qorshap turǵan tábiy ortalıq arasındaǵı hár qıylı hám formadaǵı baylanıslıiliklarni ózinde sáwlelendiredi. Tábiyiy ortalıqtıń fizika-ximiyalıq jaǵdayınıń hár bir ózgeriwi baylanıslar arqalı biogeosenozlarga beriledi, nátiyjede olardıń rawajlanıwına úlken tásir etedi.
2-nızam. Hámme zatlar qayjerde bolsa da jasırınıwı kerek. Hár bir zat izsiz joǵalmaydı, bálki bir orından ekinshi orınǵa kóshiwi múmkin, bir molekulyar jaǵdaydan ekinshisine ótiwi múmkin. Bunday ózgerisler tiri organizmlerdiń jasaw procesine tásir etedi. Mısalı, jawınlar kóbirek júz bergende, tábiy ıqlım ózgerip ósimlikler rawajlanıwına úlken tásir etiwi múmkin. Yamasa jer astınan qazib alınatuǵın metalllar, neft hám gazlardan jańa elementlar hám birikpeler alınadı. Biraq texnologiyalıq processler dawamında ajralıp shıǵatuǵńn shıǵındılar tábiyaatqa joǵalıb ketken.
3-nızam. Qandayda -bir zat qurıdan qurı berilmaydi. Basqasha etip aytqanda, hár bir zat ushın, sonday-aq, tábiyaattan paydalanıw ushın da, tólew kerek. Global ekologiyalıq sistemada, yaǵnıy biosferada hár qanday payda kóriwler, álbette, jetken zıyanlar menen birge qolǵa kiredi. Bul jetken zıyan bolsa basqa orında payda boladı. Tábiyaattan alınǵan hár bir zattıń ornın álbette toltırılıwı shárt. Mısalı, biyday, arpa, kók shóp hám basqa ónimler jerden fosfor, kaliy hám soǵan uqsaǵan elementlerdi aladı. Eger jerge bul kerekli elementlerdi mineral tógin retinde bermesek, keleshekte ónimdarlıq tómenlep ketedi.
4-nızam. Tábiyat jaqsı “biledi”. Bul nızam Jerde tirishiliktıń payda bolıwı hám rawajlanıwına tiykarlanǵan bolıp tabıladı. Mısalı, Aral teńizi mıń jıllar dawamında jasap keldi, biraq insan yarım ásir dawamında onı apatqa ushıratıp qoydı. Tábiyatda hár bir organikalıq elementtıń ıdıratıwshı fermenti bar. Tábiyatda qandayda -bir organikalıq elementtı sintez qılıw qıyın, eger onı ıdıratıwshı quralı bolmasa. Házirgi waqıtta insan sonday ximiyalıq birikpeler jaratıp atır, olar tábiyiy ortalıqta bóleklenbeydi (mısalı, plastmassa hám rezina ónimleri), olar jıynalıp qalıp tábiyiy ortalıqtı pataslandırıp atır. Sonday eken, bul nızam bizdi tábiyiy sistemalardı ózgertiw (suw bógetlerdi qurıw, dárya aǵımın ózgertiw hám b.) ushın aqılǵa say jol tutıwımız kerekligin eskertedi.
Ekologiya hám hádisler.
Xalqımız áyyemgi zamanlardan “deneniń quwatı - awqat, aqıldıń quwatı - hikmetli sóz”, dep uqtırıb kelgen. Hádisler mine sonday hikmetli sózler hám oyshıllıq eń jaqsı ǵáziyneleri esaplanadı.
Hádisler ilimi menen shuǵıllanǵan ataqlı Oraylıq Aziyalı oyshıllar Abu Abdulloh, Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Abu Iso Muhammad Ibn Iso at-Termiziy, Abu Muhammad Abdullox Ibn Abu ar-Raxmon ad Daramiy as-Samarqandiylar hádis iliminiń ásirden-ásirge saqlanıp barıwina úlken úles qosqan ullı tariyxıy shaxslar esaplanadı.
Hádis bántleri ekologiyalıq tálim hám tárbiyanı sıńdiriwge úlken járdem beredi. Olarda ayırım ósimlikler hám haywanat túrleriniń ózgeshelikleri, azıqlıqta tutqan ornı hám insan iskerligindegi áhmiyeti haqqında qımbatlı pikirler aytılǵan. Hádislerdiń ayırım bántleri insandı tábiyat baylıqların únemlep paydalanıwǵa hám olardı qorǵawǵa uyretedi. Mısalı, hádislerde “qoy saqla,sebebi ol bereket belgisi esaplanadı” dep ataladı. Sonday eken, bul jerde paydalı haywanlar populyasiyasini kóbeytiw hám olardan túrli maqsetlerde paydalanıw múmkinligi ayrıqsha aytıp ótilgen.
Hádislerde ayırım jas haywan túrlerin qurbanlıq etpeslik, yaǵnıy jas populyasiyaning muǵdarın saqlap qalıw, er etkennen keyin olardan nátiyjeli paydalanıw, sonıń menen birge, báhár waqtında olardıń kóbeyiwin názerde tutıp, áyne mine sol aylarda qurbanlıq etpeslikke ayrıqsha toqtalıp ótilgen.
Ekologiyaǵa tiyisli hádislerden tómendegi mısallardı keltiriw múmkin.
1. qoy saqla,sebebi ol bereket belgisi esaplanadı. Bul tilsiz haywanlar haqqında Alladan qorqıńlar. Olardı soyıwǵa jaramlı etip, yaǵnıy syemirtio so'yib jeń.
2. Qoy bereketdur, túye iyesine aziz esaplanadı.
3. Attıń mańlayına qıyametke shekem jaqsılıq jazılǵan bolıp tabıladı. Onı baqqan adam jaqsılıq kóredi.
4. Tiri haywannan kesip alınǵan et haram esaplanadı.
5. Islam dininde haywannıń balasın qurbanlıq qılıw menen ırım qılıw joq bolıp tabıladı hám de erejep ayınıń basında qurbanlıq qılıw da joq bolıp tabıladı.
6. Jırtqıshlardıń góshi haram bolıp tabıladı.
7. Bes jaman haywan túri bar bolıp, olar hajda da, sırtta da óltirileberiledi; ilon, alaǵarg'a, tıshqan, qalxat hám qutırǵan ıyt.
8. Kóz aldıńızda atıp túsirgenin jeń, qashırıp jibergenin (ólgen halda, keyin tawıp alsań ) qoy, jeme.
9. Dıyxanshılıq penen shuǵıllanıńlar. Ol jaqsı kásip esaplanadı. Oǵan qaraqshılardı ko'beytińler. Egiw niyetinde qolıńızde nál turǵan waqıtta, tosattan qıyamet-qayim bolıwı anıq bolǵanda da, úlgerseńiz onı egib qo'yaberıń.
10. Qaysı bir musılman egin ekse yamasa qandayda bir terek otırǵızsa, keyin onıń miywesinen qus yamasa haywan jegen bolsa, onıń ekkeninen jeilingen zattıń hár birinen oǵan sadaqa sawabı jazıladı.
11. Saya beretuǵın terekti kesken adam bası menen dozaǵqa taslanadı.
12. Kimde kim suw tasqının toqtatsa yamasa órtti óshirse, oǵan shaxidlik ajri beriledi.
13. Órt dushpan bolıp tabıladı, odan ıqtıyat bolıńlar.
14. Suw múqaddes elementlerden biri bolıp tabıladı. Suwǵa túpirmew kerek, meshel boladı. Islam dininde ishimlik suwı menen egin suwǵarıw qadaǵan etilgen.
15. Samaldı so'kpeń, sebebi ol Allanıń raxmetinen bolıp tabıladı. Ol raxmetti de, azaptı da alıp keledi, lekin sizler Alladan onıń jaqsılıǵın sorań, jamanlıǵınanqorǵawdıtileńler.
16. Tejep sarplanǵan insan jarlı bolmaydı.
Solay etip, Jerge, suwǵa, haywanat hám shıbın-shirkeylerge múnásebetlerimizdi qayta tiklewimiz arqalı ǵana Ana – tábiyatimızdı saqlap qalıwımız múmkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
