Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

2. Suwdiń biosfera hám xalq xojalıǵı tarmaqlarındaǵı ahmiyeti.
Suw barlıq tiri organizmler ushın tirishilik deregi bolıp, ol tábiyatta 3 túrli agregat jaǵdaylar (qattı (muz), suyıq hám puw) da ushraydı. Dúnyadaǵı suwdıń 94% okeanlıqta bolıp tabıladı. Muǵdar tárepinen alǵanda, suw tawsılmaytuǵın tábiyiy resurslar toparına, sapa tárepinen alǵanda bolsa, ol tawsılatuǵın tábiyiy resurslar toparına kiredi. Tawsılmaytuǵın esaplanǵan okean, teńiz, kól hám dárya suwınıń ximiyalıq quramı tábiyiy hám jasalma jollar menen (mısalı, sanaat shıǵındıları menen) bir jılda yamasa bir mawsimde ózgerip ketiwi múmkin. Sol sebepli insan ushın hár qanday suw emes, bálki paydalanıwǵa jaramlı taza ishimlik suwı kerek.
“Suwǵa túpirmeń, haram boladı!”, “Biz tirilikti suwda jarattıq!”, dep ataladı Quranı Saqıyda. Sol sebepli suwdı “tirishilik deregi” deymiz. Haqıyqattan da, suwsız tirishilik joq! Suw biosferada hám kúndelikli turmısımızdıń barlıq tarawlarında keń qollanılıwı menen basqa tábiyiy resurslardan túpten parq qıladı. Mısalı: tábiyiy janar may túrleri (kómir, neft, gaz ıssılıq hám elektr energiyası, Quyash energiyası, atom energiyası hám b.) biri ekinshisin ornın basa alıwı múmkin. Biraq kúndelikli turmısımızda, biosfera hám islep shıǵarıw kárxanalarında suwdiń ornın basa alatuǵın basqa tábiyiy resurs joq!
Suwdiń kúndelikli turmısımızda, biosfera hám islep shıǵarıw kárxanalarındaǵı mánisi tómendegilerden ibarat:
1. Suw biosferadaǵı barlıq ximiyalıq, biologiyalıq hám fizikalıq processlerde hám, atap aytqanda, fotosintez procesinıńjúz beriwinde, zat hám energiya almasınıwına aktiv qatnasadı. Mısalı, fotosintez procesi sebepli jılına 225 mlrd tonna kislorod ajralıp shıǵadı, derlik 300 mlrd tonna túrli organikalıq zatlar payda boladı.
2. Jer sharındaǵı barlıq suw derekleri (okean, dárya, teńiz, kól, mızlıqlar, suw háwizleri hám b.) planetamızda ıssılıq rejimin, yaǵnıy ıqlımdı tártipke salıp turadı. Bunnan tısqarı, gidrosfera daǵı suw jazda Quyash energiyasın jutıp, qısta qorshaǵan-ortalıqtı suwıp ketiwden qorǵaydı.
3. Suw barlıq tiri organizmler ushın tiykarǵı jasaw quralı bolıp tabıladı, sebebi hár qanday tiri organizm toqımalarında málim muǵdarda suw boladı. Mısalı, ósimlikler hám xaywanat toqımalarında 50-90 % átirapında, gúsh quramındaǵı 50% sutte 85-90 %, erjetken kisi denede 70 % ge shekem, jas nárestelerde bolsa 97 % ge shekem suw boladı.
4. Suwsız ximiyalıq, biologiyalıq, bioximiyalıq, fizikalıq hám texnologiyalıq processler ámelge aspaydı. Suw islep shıǵarıw kárxanalarında tiykarǵı yamasa qosımsha shiyki - zatlar, energiya deregi, satıwshı, isituvchi, yuvuvchi, ajıratıwshı, biriktiriwshi, aǵartırıwshı zat, ximiyalıq reakciyalardı tezlestiriwshi katalizator, shiyki - zatlar hám materiallardı tasıwshı qural retinde qollanılıwı múmkin. Ko'pshilik jaǵdaylarda apparatlar suw járdeminde suwıtıladı.
5. Suw tiri organizmler denesinde temperaturanı basqarıwshı zat, yaǵnıy termoregulyator wazıypasın da atqaradı. Sol sebepli 1 adam qorshaǵan-ortalıq temperaturası hám fizikalıq miynet kólemine qaray, bir sutkada 2,5-6,5 litr suw paydalanıladı.
Házirgi waqıtta xalıq sanınıń ósip barıwı sebepli Oraylıq Aziya regionında, atap aytqanda Ózbekstanda, ishimlik taza suwına bolǵan mútájlik kún sayın artıp barmaqta. Sol sebepli tábiyiy suw resurslarınan aqılǵa say paydalanıw, olardıń pataslanıwınan qorǵaw, suwdiń sapası hám sarıplanıwı boyınsha qatań qadaǵalaw ornatıw, paydalanılǵan suw kólemi ushın aqsha tólemin engiziw, kárxanalarda jabıq suw támiynatı sistemasına ótiw, shıǵındısız hám kem shıǵındılı texnologiyalardı engiziw, suwdı tazalaw apparatları hám imaratlarınan nátiyjeli paydalanıw, atap aytqanda, 1993-jıl 6-mayda qabıl etilgen “Suw hám suwdan aqılǵa say paydalanıw haqqında”ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamı talaplarına qatań ámel qılıw - aqaba suw muǵdarın keskin kemeytiw hám taza ishimlik suwın tejew imkaniyatın beredi.
Antropogen tásirinlersiz tábiyiy processler sebepli sapa hám muǵdar tárepinen qáliplesetuǵın suwga-tábiyiy suw dep ataladı.
Tábiy suwdıń jerdegi ulıwma muǵdarı 1386 mln km³ ti quraydı. Onıń derlik 97-98 % ni shor suw quraydı. Dushshı suwning muǵdarı bolsa 35 mln km² ni quraydı hám olar tiykarınan mızlıqlarda hám jerdıń tereń qatlamlarında boladı.
MDH de jer ústi dushshı suwınıń zapasları 40,5 mln km³ ti quraydı. Dúnyada jılına 3900 mlrd m³ dushshı suw sarplanadı, sonnan derlik yarımı paydalanıladı, qalǵan bólegi aqaba suwǵa aylanadı.