Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

6.-LEKCIYA. ATMOSFERA HAWASÍN SHAŃNAN TAZALAW.
R e j e:
1. Shańlar, ayerozollar, olardıń túrleri hám klassifikaciyası
2. Hawanı shańdan tazalawdıń maqsetleri hám quralları (apparatları )
3. Hawanı tazalaw usılları.
4. Tazalaw apparatlarınıń texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishleri.
5. Shań shóktiriw kameraları.
6. Siklonlar.
7. Skrubberlar.

Tayansh termin hám sóz dizbegiler

Shań, tútin, rayon, tazalaw usılları, filtrlew, RECHK, taza hawa, islew natiyjeliligi, tazalaw dárejesi, salıstırma júkleniw, shań sıyımlılıqı, apparattıń islep shıǵarıw quwatı, aerodinamiq qarsılıq, apparattıń salıstırma energiya sarpı, tazalanǵan hawanıń baxası, qurǵaqlay hám hól tazalaw usılları, shań shóktiriw kameraları, siklon, skrubber,

Shańlar, ayerozollar, olardıń túrleri hám klassifikaciyası

Hawa yamasa gaz quramındaǵı qattı bólekshelerge, shań dep ataladı. Shań bóleksheleriniń ólshemi 5-10 mkm átirapında bolıwı múmkin. Olardıń kelip shıǵıw sebeplerine kóre 2 gruppaǵa bolıw múmkin.
1. Tábiyiy shańlar, yaǵnıy insan tásirisiz payda bolatuǵın shańlar. Bul gruppaǵa jer ústi qatlamınıń bir orından ekinshi jayǵa kóshiwi nátiyjesinde ósimlik hám haywanat áleminde payda bolatuǵın shańlar, vulkanlar atılıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın shańlar, dúnyanıń shańları hám basqa tábiyiy shańlar kiredi.
2. Jasalma shańlar, yaǵniy sanaat kárxanalarında hám qurılısta insannıń tikkeley tásiri nátiyjesinde payda bolatuǵın shańlar.
Bul gruppaǵa qurılıs sanaatında, jer qazıw, beton qarıw jumıslarında cement, hák islep shıǵarıw, kiyim-kenshek sanaatı hám ximiya sanaatında paxtanı qayta islew waqtında ajralıp shıǵatuǵın shańlar kiredi. Bul shańlardıń hawaǵa tarqalıp ketiwi átirap ortalıqtıń pataslanıwına hám túrli keselliklerdiń payda bolıwına sebep boladı.
Ximiyalıq hám mineralogiyalıq quramına qaray shańlar tómendegi 5 tiykarǵı gruppalarǵa bólinedi.
1. Organikalıq shańlar. Bul gruppaǵa aǵash, kómir, torf, ósimlikler hám haywan shańları (mısalı, paxta, nawqan qurtı, qaǵaz hám basqa da shiyki onimlerdi qayta islew waqtında payda bolatuǵın shańlar) kiredi.
2. Anorganik shańlar. Kvarts, ılaydan islengen ıdıs, marmar, cement, hák, topıraq, metalllar hám basqa materiallarǵa qayta islew waqtında payda bolatuǵın shańlar bul gruppaǵa kiredi.
3. Záhárli shańlar.
4. Partlawshı shańlar
5. Janıwshı shańlar
Bólekshelerdiń ólshemine qaray, shańlar 3 gruppaǵa bólinedi.
1. Kózge kó'riniwshi shańlar. Bunday shań bóleksheleriniń ólshemi 10 mkm den úlken bolıp, olar óz awırlıǵı menen biymálel sho'ge aladı.
2. Mikroskopik shańlar. Olardıń ólshemi 0,25-10,0 mkm átirapında bolıp, jerge áste-aqırınlıq penen shógiwi múmkin.
3. Ultramikroskopik shańlar. Ólshemi 0,25 mkm nan kishi bolǵan bul shańlar hawada turaqlı turadı hám olardı elektron mikroskoplar járdeminde kóriw múmkin.
O'lshemi 10 mkm nan kishi dispers sistemalarǵa ayerozollar dep ataladı. Shań hám ayerozollardıń ólshemi qansha kishi bolsa, olar dem alıw jolları arqalı organizmge tez sińip baradı.
Shań bóleksheleriniń salıstırma betinıń úlkenligi sebepli olar tez janǵısh hám jarılıw ózgeshelikine iye. Sonday eken, shań bóleksheleriniń háreketleniwine olardıń ólshemi, massası, tıǵızlıǵı hám salıstırma maydanına úlken tásir kórsetedi.
Islep shıǵarıw kárxanalarında 1 m³ hawa quramında 100 mg hám hátte odan da artıq shań bóleksheleri bolıwı tábiyiy jaǵday bolıp esaplanadı. Sol sebepli gaz, puw hám shańlardıń qáwipliligine qaray, jumıs orınlarında olardıń hawadaǵı ruxsat etilgen shegaralıq koncentraciya (RECHK) lari belgilep qoyılǵan boladı. Shańlardıń ximiyalıq quramına qaray, jumıs orınları ushın 10/mg³ ke shekem hám xalıq jasaytuǵınlıq aymaqlar ushın bolsa 0,5 mg/m³ ge shekem RECHK lari belgilengen.
Eger hawa quramında uglerod oksidiniń muǵdarı 50-100 hám 200 mg/m³ di qurasa, ol jaǵdayda jumısshıǵa sáykes túrde 1 saat, 30 minut hám 15 minut islewge ruqsat beriledi.
Qurılıs tarawında isletiletuǵın cement quramında xrom (VI) bar bolıp, onıń hátte 0,001% muǵdarı allergiya keselligin keltirip shıǵaradı. Sonday eken, kárxanalarda zıyanlı elementlerdıń RECHK larına áhmiyet beriw kerek.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, kárxanalarda shań hawa yamasa gazlardı tazalaw ushın shań bóleksheleriniń tábiyatı hám ólshemlerine qaray, tazalaw usılı hám apparatları tańlap alınadı.Islep shıǵarıw kárxanalarında materiallardı jenshiw, aralastırıw, uzatıw hám keptiriw processleri nátiyjelerinde bóleksheleriniń ólshemi 3-70 mkm átirapında bolǵan shańlar payda boladı. Janar maylardı qosıw waqtında tútinler, puwdı kodensaciyalawda bolsa dumanlar payda boladı. Tútin hám dumanlar quramındaǵı qattı hám suyıq bólekshelerdiń ólshemi 0,3 - 5,0 mkm átirapında bolıwı múmkin.
Ayrıqsha atap ótiw kerek,záhárli zatlardıń insan organizmine sińip barıwı túrli keselliklerdi payda bolıwına sebepshi boladı. Sol sebepli atmosfera hawasın tazalaw úlken áhmiyetke iye.
Bunnan tısqarı, házirgi waqıtta atmosfera hawasınıń jasalma pataslanıwı insan iskerligi menen bekkem baylanıslı bolıp, ol tábiyiy pataslanıwdan ústinlik qılmaqta.Bul bolsa asmosfera hawasın tazalap turıwdı talap etedi.
Hawanı shańnan tazalawdıń maqsetleri, quralları hám texnik-ekanomikalıq ko’rsetkishleri
Islep shıǵarıw karxanalarında materiallardı jenshiw, aralastırıw, uzatıw hám keptiriw processinde bóleksheleriniń ólshemi 3-70 mkm átirapında bolǵan shańlar payda boladı. Janar maylardı paydalanıw waqtında tútinler, puwlardı kondensaciyalawda bolsa, dumanlar payda boladı. Tútin hám dumanlar quramındaǵı qattı hám suyıq bólekshelerdiń ólshemi 0,3-5,0 mkm átirapında bolıwı múmkin.
Sanaat kárxanalarında hawa yamasa gazlardı basqa qospalardan tazalaw ushın tómendegi usıllardan paydalanıladı:
1. Awırlıq kúshi tásirinde shańdı sho'ktiriw.
2. Oraydan qosımsha kúshler tásirinde shańnı sho'ktiriw.
3. Elektr kúshleri tásirinde (maydanında) shańdı sho'ktiriw.
4. Shańlı hawanı filtrlew.
5. Shańlı hawa yamasa gazlardı juwıw jolı menen tazalaw.
Hawa yamasa gazlardı basqa aralaspalardan tazalaw ushın bir qatar tazalaw apparatları isletiledi: shań sho'ktiriw kameraları, siklonlar, skrubberler (sonday-aq, venturi skrubberi), dúbeleyli shań uslaǵıshlar, rotasion apparatlar, qattı materiallardan tayarlanǵan filtrler, elektr filtrleri hám taǵı basqalar.
Hawa yamasa gazlar 3 tiykarǵı maqsetlerde tazalanadı :
1.Qorshaǵan-ortalıq hawasınıń pataslanıwın kemeytiw, yaǵnıy hawa quramındaǵı shańnıń muǵdarın onıń ruxsat etilgen shegaralıq koncentraciya (RECHK) sınan asıp ketpewin támiyinlew ushın.
2. Hawa yamasa gaz quramınan qımbat bahalı ónimlerdi ajıratıp alıw ushın.
3. Texnologiyalıq processlerge unamsız tásir etiwshi hám ásbap -úskeneler hám de apparatlardıń aynıwın tezlestiriwshi elementlerdi hawa aralaspaları quramınan ajıratıp alıw ushın.
Sonı esta saqlaw kerek, hawa yamasa gaz tazalanǵan esaplanadı, eger hawa quramındaǵı shańnıń muǵdarı onıń RECHKnıń 30% in qurasa. Keri jaǵdayda hawa taza esaplanbaydı. Mısalı hawa quramında uglerod oksidi (SO) niń hawadaǵı RECHK i 5 mg/m³ ke teń bolıp tabıladı.
Joqarıdaǵı tariypka tiykarlanıp proporciya dúzemiz:
5 mg/m³ — 100%
x — 30%
mg/m³
Bul esaplawlardan juwmaq mınada, hawanı SO gazınan tazalanǵannan keyin, tazalanǵan hawa quramında SO dıń koncentraciyası 1,5 mg/m³ ti quraǵan bolsa, sonday eken hawa tazalangae hám ol insannıń ómiri, ósimlikler hám haywanat dúnyası ushın zıyansiz esaplanadı.
Hár bir tazalaw apparatınıń texnikalıq múmkinshilikleri hám ekonomikalıq kórsetkishleri tómendegiler menen belgilenedi: