Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

Atmosfera hawası pataslanıwınıń ekonomikalıq zıyanları
Atmosfera hawasınıń pataslanıwı sebepli payda bolıp atırǵan ekonomikalıq zıyanları tómendegi gruppalarǵa bolıw múmkin.
1. Atmosfera hawasınıń pataslanıwı nátiyjesinde júdá kóp túrli awır keselliklerdi keltirip shıǵarmaqta. Ashshı duman hám tútin (smog) lerden kóplegen insanlar fizikalıq hám ruxiy keselliklerge dús bolıp atır. Bul júdá iri hám qayta tiklenbeytuǵın ekonomikalıq zıyan bolıp tabıladı. Atmosfera hawasınıń pataslanıwı sebepli adamlarǵa kesellik tariyxı betleri berilmekte, olardıń emleniwi ushın emlewxanalar qurılıp atır, jumısqa jaramsız bolıp qalǵanlar ushın pensiya pulları tolıq berilmekte hám turmıstan erte kóz jumǵanlar ushın túrli materiallıq járdemler kórsetilmekte. Bul jumıslar hár bir mámleket ushın úlken ekonomikalıq zıyan bolıp tabıladı.
Mısalı, 1986-jıl 26-aprelde Chernobl Atom Elektr Stanciyasında tosattan baxıtsız waqıya júz berdi. Bul baxıtsızlıqtıń saplastırıwda 400 mıń adam qatnastı. Sonnan 7 mıń adam turmıstan kóz jumıp, 30 mıń adam mayıp bolıp qaldı. Házirgi waqıtta yarım mln xalıq baxıtsızlıq júz bergen aymaqlarda jasap kelmekte. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, hár bir mıń adamnan tek 11 adamı saw eken. Biziń respublikamızda da kóplegen qániygeler, shpakerler hám ápiwayı jumısshılar bul baxıtsız hádiyse aqıbetlerin jónge salıw jumıslarına aktiv qatnasqan. Sonıń ushın olarǵa pensiya beriledi. Bul tek ǵana Ukraina, Belorus hám Rossiya ushın, bálki biziń respublikamız ekonomikası ushın úlken, tiklep bolmaytuǵın ekonomikalıq zıyan bolıp tabıladı. 2000-jıl 15-dekabrde Ukraina radası (parlamenti) CHernobl AES ti jabıwǵa qarar etti.
2. Atmosfera hawasınıń pataslanıwı áqibetinde awıl xojalıǵı úlken ekonomikalıq zıyan ko'rmekte. Mısalı, iri sanaat kárxanaları átirapında, metallurgiya, ximiya hám taw-kánshilik kárxanaları átirapında (5 km radiusda ) egilgen awıl xojalıq eginlerdiń zúráátliligi 25-30% ke, olardıń sapa kórsetkishleri bolsa 40 -60% azayıp barmaqta.
Avtomobil jolları átirapında jetistiriletuǵın miywe hám palız eginleri ónimleri quramında qorǵasın birikpeleriniń koncentraciyası onıń ruxsat etilgen shegaralıq konsentraciyacınan 5-20 esege kóbirek toplandı. Bulardıń barlıǵı nátiyjede ekonomikalıq zıyandı payda etedi.
3. Atmosfera hawasınıń pataslanıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın ashshı tútin hám dumanlar (smog) dan avtotransport quralları, samolyot hám vertolyotlar korroziyaǵa ushırap, olardıń háreketleniwi qıyınlaspaqta. Olardıń remontlaw úlken qarjılardı talap etedi.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, tek 1962-jılda AQSHda atmosfera hawasınıń pataslanıwı áqıbetinde 20 ret samolyotlar avarıyası júz bergen. 1964-jılda Ullı Britaniyanıń 3 magistral jollarında payda bolǵan smogdan 350 baxıtsız waqıya avtomobil apatı júz bergen.
4. Atmosfera hawasınıń pataslanıwı sebepli sanaat kárxanaları texnologiyalıq processler hám atap aytqanda ásbap-úskeneler hám de apparatlardıń paydalanıw múddeti o'rgacha 1,5 esege qısqarmaqta. Materiallardıń tez-tez jemiriliwi hám korroziyaǵa ushırawı ashınarlı jaǵday bolıp qalmaqta.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, sanaat rawajlanǵan qalalarda ásbap-úskeneler hám apparatlardıń korroziyaǵa ushıraw tezligi kishi qalalarǵa qaraǵa salıstırǵanda 3 esege, awıllıq jerlerge salıstırǵanda 20 esege, alyuminiyde bolsa 100 esege asıp barmaqta.
Bunnan tısqarı, shań, qurım, ashshı duman hám tútinler hám gazler tásirinde kiyim-kesheklar, lak-boyawları ónimleri, imaratlar hám atap aytqanda, áyyemgi esteliklerge tásir etpekte. Mramor, bronza hám ápiwayı miytin gerbishlerden jasalǵan ótmishten qalǵan estelikler jemiriledi. Olardıń ońlaw jumısları yamasa jańasına almastırıw úlken ekonomikalıq qárejetlerdi ajıratıwdı talap jetedi.
5. Atmosfera hawasınıń pataslanıwı yarım ótkizgishli júdá sezgir hám anıq elektron ásbap -úskenelerdiń nátiyjeli islewine úlken tásir kórsetip atır. Vaksina hám antibiotiklar islep shıǵarıwdı asa qıyınlashtirib jiberip atır. Sonıń ushın atmosfera hawası pataslanǵan bir qatar mámleketler (AQSH, Germaniya, Yaponiya hám basqa mámleketler) de vaksina hám antibiotikler sonıń menen birge yarım ótkezgishler hám elektron ásbap-úskeneler islep shıǵarıw kárxanaları hawası taza bolǵan tawlı regionlarda qurılıp atır. Bul jumıslar, óz gezeginde, qosımsha ekonomikalıq ǵárejetler (jol qurıw, turar jay ımaratlar qurıw, jergilikli komunnal qolaylıqlar jaratıw hám taǵı basqa ) di talap etedi.
6. Atmosfera hawasınıń pataslanıwı biosferanıń tábiyiy jaǵdayınan unamsız ózgerislerdi júzege keltirmekte. Fotosintez processine unamsız tásir etpekte hám biosferada zat almasınıń buzılıwına alıp kelmekte. Eń ashınarlı tárepi sonda, organikalıq zatlardıń sapa kórsetkishleri tómenlep atmosferadaǵı kislorod muǵdarınıń azayıwına alıp kelip atır. Bul nátiyjede global ekologiyalıq mashqalalardıń sheshiliwine úlken múǵdardaǵı qarjılardı sarıplaw, jańa texnologiyalardı jaratıw, shıǵındısız, kem shıǵındılı texnologiyalar hám energiya únemlewshi ásbap-úskeneler hám de apparatlardı jaratıw hám islep shıǵarıw kárxanalarında engiziwdi talap jetedi.