Metallarni bukish texnologiyasi

I-Bob. Metalldan yasalgan buyumlar va tarkibiy tuzilishi

1.1 Metalldan yasalgan buyumlar va ularning ahamiyati.

Tabiatda hozir ma’him boTgan elementlarning taxminan ³/₄ qismi metallardir. Metallar yaltiroqligiga ega boMgan plastik moddalardir.

Metallar (yunon, metalleio-qaziyman, yerdan qazib olaman) ma’nosini beradi, oddiy sharoitda yuqori elektr o‘tkazuvchanligi, issiqlik o‘tkazuvchanligi, elektr o‘tkazuvchanlik temperatura koeffisientining manfiyligi, elektr magnit toMqinlarining yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi o‘ziga xos xususiyatlariga ega boMgan oddiy moddalar. Metallar qattiq holatda, kristall tuzilishda boMadi. Bug‘ holatida esa bir atomlidir. Metallning oksidlari suv bilan birikkanida ko‘pincha asoslar vujudga keladi. Metallarning elektron tuzilishi tufayligina yuqorida aytib o‘tilgan o‘ziga xos xususiyatlariga ega metallar atomlari tashqi elektronlarini osonlikcha beradi. Metallning kristallik panjarasida hamma elektron o‘z atomi bilan birikkan boMavermaydi. Ulardan ba’zilari harakatlanadi, metallardan yasalgan buyum, detall, moslama, qurol, asbob, uskuna, mexanizm, mashina, stanok va inshootlar sifatida, turmushda va ishlab chiqarishda ko‘plab ishlatiladi. Turmushda insonning ehtiyojiga ko‘ra metallardan yasalgan uy-ro‘zg‘or anjomlarini yengillashtirish, madaniy dam olishga xizmat qilish, transport uchun ulov xizmat qilishda ishlatiladi. Turmushda insonning qoT mehnatini yengillashtirish va yordam qilishga ketmon, bolta, lapatka, tesha, o‘roq, arra, bolg‘a, har xil o'lchamdagi mixlar, mahsulotlarni solish va saqlashga xizmat qiladigan katta - kichik idishlar, taom tayyorlashda foydalaniladigan pichoqlar, choynak, qozon, tovoq, o‘choq va boshqa ro‘zg‘or buyumlarni ko‘plab ishlatiladi.

Metallardan yasalgan buyum va moslamalar insonning o‘z shaxsiy tomorqa uchastkasida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun metallardan yasalgan buyumlar insonning yashashi uchun, hatto bevosita ovqatlanishi uchun taomlar tayyorlashida oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlash, qaynatish, qovurish, pishirish va saqlash jarayonlarida bevosita muhim rol o‘ynaydi. Ularning ahamiyatli jihati shundaki ularsiz, yuqoridagi jarayonlarni toTa to‘kis amalga oshirib boTmaydi.

Metallardan yasalgan elektro montaj, radio va televideniya buyumlari hamda madaniy dam olishda ishlatiladigan buyum jihozlar insonning ma’naviy hayot turmush tarzini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etib, inson ma’naviy ozuqasini ularsiz ta’minlash mumkin emas. Metallar va ularni yigMsh hisobiga tayyorlangan transport va ulov moslama hamda mashinalaridan inson hayotida uzoqni yaqin qilishda, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yigMshtirishda, tashishda uy- ro‘zg‘or ehtiyojiga ko‘ra g‘amlanadigan mahsulotlarni, uy chorva hayvonlarini parvarish qilish bilan bog‘liq mahsulotlarni tashish va jamlashda bevosita foydalaniladilar.

Turmushda metallardan oddiy temirchi tomonidan tayyorlangan buyumlardan tartib bilan murakkab metalldan yasalgan asbob jihozlar qadimdan hozirgacha yashash tarzi uchun muhim bo‘lib kelmoqda. Ulardan yasalgan mahsulotlami asosiy qismi oddiy va qayta ishlangan metallar bo‘lgan. Qadimda temirchi hunarmandlar tomonidan metallardan yasalgan temirchilik mahsulotlari asosan uy ro‘zg‘or, dehqonchilik va boshqa yumushlarida to‘liq ishlatilgan. Har qanday jamiyatini rivojlantiruvchi sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, xizmat ko‘rsatish, mahsulotlarini qayta ishlash kabi ishlab chiqarish sohalarida metallar bevosita xomashyosi va mahsulot sifatida foydalanilmoqda. Sanoatda metallardan avvalo xomashyo sifatida, xom ashyoga ishlov beruvchi mashina, stanok, moslama, inshoot, tayyor mahsulot, sanoatni barcha jabhalarida ish bajaruvchi sifatida foydalaniladi. Masalan, yer ostidan qazib olinadigan temir va metallarni rudasi xomashyo sifatida zavodlarda mahsulot tayyorlash uchun qayta ishlovchi jarayonlarida rudani tozalab zagotovkaga aylantirishda, zagotovkaga ishlov berib, uni yig‘ib mahsulotga aylantirishda bevosita metallardan foydalanib ish bajariladi. Xulosa qilib aytganimizda, ishlab chiqarish jarayonlarida quyib oluvchi, tozalovchi, qayta ishlovchi, mahsulot tayyorlovchi, tashish va saqlash jabhalarini metallardan tayyorlangan buyum, detall,asbob, uskuna, moslama, mashina va inshootlarsiz bajarib boMmaydi.

Metallardan buyumlar yasash va tayyorlash hayot taraqqiyoti tufayli qadimdan rivojlanib temirchilik bo‘yicha hunarmandchilikka aylangan. Dastlabki qishloq xo‘jaligini ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun yerga ishlov berish qurollarini tayyorlaydigan hunarmandlar yetishdi. Harbiy urushlarda qoMlanadigan qurollarni yasash zaruriyati unga taalluqli hunarmandlarni vujudga keltirdi.

Toza holda metallar kamdan- kam uchraydi. Ularning har xil birikmalari yer yuzida konlarqna’danlar holida uchraydi. Mikroskopik holatda metallar dengiz suvida, o‘simliklar hujayrasida va hayvonlar tukumida boMadi.Texnikada 10 mingdan ortiq metall qotishmalari ishlatiladi, ularni:ishlab chiqarish uchun 40 dan ortiq kimyo elementlaridan foydalaniladi. Metallar asosan ikki guruhga boMinadi: qora (temir va uning qotishmalari) va rangli (hamma boshqa metallar va qotishmalar). Texnikada 10 mingdan ortiq metall qotishmalari ishlatiladi, ularni ishlab chiqarish uchun 40 dan ortiq kimyo elementlaridan foydalaniladi.