Messina zilzilasi

Nikaragua zilzilasi.
1973-yil arafasida Nikaraguada kuchli zilzila bo‘ldi. Nikaragua poytaxti Managua bir necha minut ichida lovullab yonayotgan xarobaga aylandi. Zilzila oqibatida 10000 kishi halok bo‘ldi, mamlakatga 772 million dollarlik zarar yetdi, 70000 uy-joy binosidan 60000 tasi yakson bo‘ldi. Bu zilzila barhayot avlodlar tarixidagi eng katta ofat hisoblanadi.

Ko‘hna makonimiz — Yerning hali ochilmagan sir-asrori juda ko‘p. Atmosferada, okeanlarda va o‘simlik, hayvonot olamida inson uchun jumboq qonuniyatlar son-sanoqsiz. Jumladan, Yer sayyorasi paydo bo‘lganiga 4 milliard 600 mil­lion yildan oshdi. Ammo Yer qadim zamonlarda qanday holat­da edi?

Qutblar ham o‘z joyida turmayapti. Demak, shaharlaming geografik kenglik va uzunliklari (koordinatalari) ham o‘zgarib borayapti...

Kaspiy dengizining sathi pasaygan...

Jomolungma cho‘qqisi asta-sekin bo‘y cho‘zmoqda...
Bundan 30 yilcha muqaddam xaritalarda Etna vulqonining (0‘rtayer dengizidagi Sitsiliya orolida) balandligi 3263 metr deb ko‘rsatilar edi. Vulqon 1961-yilda 3399 metr bo‘lib qoldi. 1975-yilda 3500 metrga yetdi. Demak, vulqon har yili sakkiz metrdan o‘smoqda.

0‘rta Osiyo tog‘larining o‘mida bundan 60 million yil muqaddam kattagina dengiz bo‘lgan ekan. Tog‘lar qad ko‘tara boshlagan-u, janubdan esgan musson shamollarining yo‘li to‘silgan. Dengiz chekingan, nam iliq iqlim asta-sekin quruqlashgan. Tropik o‘rmonlar va o‘tloqlar o‘rnida cho‘l hamda dashtlar paydo bo‘lgan...

Yerning sun’iy yo‘ldoshlari olib borgan tekshirishlar nati­jasida geologik tarixga doir yangiliklar aniqlandi: bundan 250 million yilcha muqaddam Atlantika okeani hosil bo‘lib, Yevropa-Afrikadan Amerika qit’asi ajralgan.

Shu qit’alar har yili bir-biridan ikki santimetrdan uzoqlashib ketmoqda.

Qit’alaming boshqa tomonlari ham tobora siljimoqda... Arabiston yarimoroli bilan Afrika qirg‘oqlari, Osiyo bilan Avstraliya oralig‘idagi masofa kengayib bormoqda... Bulami bilib yetgunga qadar odamlar har xil xayolga borishdi, turlicha izohlab ko‘rishadi, taxmin va farazlar qilishadi, munozaralar qizib ketadi.

Materiklar ko‘chmanchimi? Yer sharidagi yaxlit quruqliklar materik deyiladi. Bir guruh olimlar Yerdagi materiklar azaldan shu holatda, ayrim-ayrim paydo bo‘lgan, faqat bir balandlashib, bir cho‘kib, goh suv bosib, goh ko‘tarilib turadi, deb faraz qilishadi. Buni fanda fiksizm farazi deb ataladi.

Ko‘pchilik olimlar esa, aksincha, materiklar doimo harakatda, siljib, ko‘chib turadi, deb faraz qiladilar. Bulami mobilizm tarafdorlari deymiz. Isboti tariqasida Yevropa-Afrika materiklarining g‘arbiy qirg‘oqlari Amerikaning sharqiy qirg‘oqlariga mos kelishini aytishadi.

Hindistonda nodir molluskalarning ikki turini ko‘l ichidan topishgan. Xuddi shu xil molluskalar Tanganka ko‘lidagina ma’lum edi. Bu misol ham Hindiston va Afrikaning tutash bo‘lganidan dalolat beradi. Shuningdek, bir turdagi hayvonlaming suyaklari Yevropada ham, Shimoliy Amerikada ham topilgan...

Ayrim olimlaming farazicha, janubiy materiklar — Afrika, Hindiston, Janubiy Amerika, Antarktida va Avstraliya bundan 250 million yil muqaddam bitta yaxlit quruqlik boigan. Uni shartli ravishda Gondvana deb atashadi ham. Bu guruhdagi olimlar materiklarda bir xil qazilma o‘simliklar va hayvonlar topilganligiga asoslanmoqdalar.

Antarktida materigi dastlab ekvator yaqinida bo‘lgan-u, yiliga bir necha qarichdan siljib, hozirgi joyiga yetib kelgan, deb taxmin qilinadi...