|
Kuzatish usuli:
boshqariluvchi ob’ekt to’g’risidagi ma’lumotlarni rejali, ilmiy,
uyushtirilgan asosda to’plash usuli.
Eksperiment (tajriba) usuli:
boshqarish jarayonida boshqariluvchi ob’ektga nisbatan namunaviy
tajribadan o’tgan usullarni qo’llash.
Sotsiologik kuzatuv usuli:
* boshqarish maqsadida turli anketali so’rovlar, suxbatlar, testlar,
infratuzilmaviy taxlillarni o’tkazish.
399
2-Mavzu.Menejment nazariyalarining evolyutsion rivojlanishi.
Xorijda
O’zbekistonda
“Ilmiy menejment”
maktabi XIX asrning
oxiri va XX asrning
boshlarida Amerikada
shakllana boshlanib,
“boshqaruvning mumtoz
maktabi” deb xam
yuritilgan. Bu maktab
asoschisi Amerikalik
muxandis va ixtirochi
F.Teylor
(1856-1915).
Bu nazariya
“
Teylorizm
” degan nom
olgan. U yaratgan tizim
esa ishchilarning “
siqib
suvini olish
”ning ilmiy
tizimi deb atalgan.
“Mumtoz
menejment” maktabi
moxiyati.
“Ilmiy menejment”
namoyandalari o’z
ilmiy ishlarini asosan
korxona, tashkilot
boshqaruvini
takomillashtirishga
bag’ishlashgan. Ular
boshqaruv darajasidan
quyi masalalar bilan,
ya’ni faqat ishlab
chiqarish darajasidagi
boshqaruv bilan
shug’ullanishgan.
AQShda
1820-1830
yillari “
teylorizm
”ga
qandaydir darajada
qarshi turuvchi yangi
nazariya -
“
insoniy
munosabatlar
”
maktabi paydo bo’ldi.
Bu maktabga
amerikalik
jamiyatshunos va
ruxshunos
E.Meyo
(1880-1949)
asos
soldi.
“Tizimli”
yoki
zamonaviy
menejmentning
moxiyati.
XX asrning 60-80 -
yillarida
G’arbda
zamonaviy menejment
shakllandi.
Unga
asosan:
tizimli
yondoshuv asoslari;
yaxlit tizim
bilan uning qismlari
munosabatlari;
o’zgaruvchi
omillarning
boshqaruvga bo’lgan
ta’sirini o’rganildi.
Menejment nazariyasining asoschilari.
Amir Temur (Turkiston), Bobur, A.
Navoiy, M. Ulug’bek.
I.A. Karimov, M. Sharifxo’jaev, S.
G’ulomov,
Sh.Zaynuddinov,
Yo.
Abdullaev, D. Axmedov va x.k.
Yu.Tsezar, A.Makedonskiy, F.Teylor,
G.Emerson, A.Fayol, E.Meyo, D.Mak-
Gregor, Ch.Barnard, G.Saymon, A.K.
Gastev, M. Maskon, M. Albir, F. Kotler,
P.M. Kerjentsev, V.G. Afanasev, D.V.
Gvishiani,
S.E.
Kamenitser,
O.V.
Kozlova, D.M. Kruk, A.M. Omarov,
G.X. Popov,
400
“Tizimli” yoki zamonaviy menejment
Tizim
- bu bir-biri bilan o’zaro
bog’langan
qismlar.
Tizimli
yondoshuvda tashkilot boshqaruv
tarkibining alohida qismlari va ular
o’rtasidagi funktsional bog’liqlikka
alohida e’tibor qaratiladi.
Boshqaruv
jarayonida
tizimli
yondoshuv hususiyatidan kelib chiqqan
holda
alohida
olingan
boshqaruv
qismlari o’rtasidagi vujudga keladigan
vaziyatli holatlarga alohida e’tibor
qaratilishi lozim. Vaziyatning ijobiy
yoki
salbiy
ekanligi
vaziyatli
muammoning tahlili orqali aniqlanadi.
Boshqaruvga funktsional yondashuv
uning samaradorligiga olib keladi.
U quyidagi funktsiyalar;
rejalashtirish;
tashkillashtirish;
raxbarlik qilish;
muvofiqlashtirish;
nazorat qilish va x.k
.
Bunday yondoshuvga asosan:
Menejmentning
operatsion
tamoyiliga;
Qaror qabul qilish nazariyasi
tamoyillariga;
Iqtisodiy matematik yoki ilmiy
menejment asoslariga tayanadi.
Tizimli yondoshuv
Vaziyatli yondoshuv
Funktsional
yondoshuv
Miqdorli
yondoshuv
401
Anri Fayolning boshqarish tamoyillari
Mexnat taqsimoti
Vakolat va mas’uliyat
Intizom
Yakkaboshlik
Yo’nalishning bir xilligi
Shaxsiy manfaatlarni
umumiy manfaatga
bo’ysindirish
Xodimlarni taqdirlash
Markazlashish
Boshqaruvdagi
ierarxiya(bosqich)
Tartib
Adolat
Xodim uchun ish
joyining doimiyligi
Korporativ rux
Tashabbus
402
“Tuzuklar”da keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra Amir Temur o’z davlatini, bir uchi Chinu
Mochin va ikkinchi uchi Shom xududida bo’lgan ulkan mamlakatni bor-yo’g’i etti nafar
vazir yordamida boshqargan.
Vazirlar va ularning
vazifalari
Mamlakat va raiyat vaziri
Soliq vaziri
Mol-mulk, daromad, xarajatlar
vaziri
Qozi kalon
Jalol ul-islom
Sarkori xissa va saltanat
ishlarini yurituvchi vazir
Vaziri devoni insho
Bu vazir el-yurtning muxim ishlarini, kunda chiqib turadigan
muammolarni, raiyat axvolini, olingan xosil, daromadning miqdori,
oliq-soliq, davlat xarajatlari, el-yurtning obodonchiligi va axolining
farovonligi qay darajada ekanligidan oliy xukmdorni xabardor qilib
turgan.
Turli sabablarga ko’ra egasiz qolib ketgan er-suv
va mol-mulkni boshqargan, zakot va boj
yig’imiga mutasaddiylik qilgan.
Sipoxiylarning maosh va tanxolarini boshqargan, uning
qiyinchilik va parishonlikka tushib qolmasligining chora-
tadbirlarini ko’rgan, sipox axvolidan doimo podshoxni ogox
etib turgan.
Podshoxga qarashli er-suv va mol-mulk, shuningdek
davlat muassasalarining faoliyatini nazorat qilib
turgan.
Adliya muassasalarini boshqargan.
Podshoxning favqulodda xuquqlarga ega bo’lgan
nazoratchisi.
Turli mamlakatlar bilan olib boriladigan yozishmalar
devonining boshlig’i.
403
Tamoyil (printsip) -
so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, asos, dastlabki, xatti-xarakat yoki
faoliyatning asosiy qoidasi, raxbar g’oyasi, ish uslubi ma’nolarini bildiradi. Tamoyillar
menejment fani va amaliyotining poydevori hisoblanadi.
Menejmentning
tamoyillari
Demokratiyalash tamoyili
–
bu ommani boshqarishga keng
ko’lamda
jalb
qilishni,
kengash va maslaxat bilan
ishlarning bajarilishini talab
qiladi.
Ierarxiya (pog’ona) tamoyili
– bu boshqarishning pog’onali
tarkibiga
asoslanadi.
Respublika, viloyat shaxar va
tumanlar darajasidagi davlat
xokimiyati boshqaruvi tizimi.
Yakkaxokimlik tamoyili
– bu
boshqarish
tayinlangan
shaxs
tomonidan
bajarilib,
u
boshqariladigan ob’ekt, uning mol-
mulki, pul mablag’lari ishonib
toshiriladi.
Yakka
xokimlikda
boshqaruvchi
yakka
boshqaruv
qarorlarini qabul qiladi.
Ilmiylik
tamoyili
–
bu
menejerlardan chuqur bilimni, o’z
soxasi bo’yicha iqtisod, mantiq,
ruxiyat,
matematika,
chet
tili,
texnologiya kabi fanlarni yaxshi
bilishini talab qiladi. Har qanday
boshqaruv qarori ilmiy asoslangan
bo’lishi lozim.
Rejalashtirish tamoyili
– bu
boshqarish
bo’g’inlari
o’rtasidagi taraqqiyot nis –
batlarini aniqlaydi, shart -
nomalarning bajarilishi
ni tashkil qiladi va nazorat
qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
