Menejmentning tadqiqot usullari

 
– 
muqobilliklarni 
oddiy sabab-oqibatli baholash uchun nihoyatda murakkab bo‘lgan vaziyatlarda 
ob’ektiv qarorlarni qabul qilish imkonini beradigan modellarni ishlab chiqish 
usulidir. Tadqiq etilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning ko‘plab modellari 
shunchalik murakkabligiga, ya’ni ko‘pincha kompyutersiz uddalab bo‘lmasligiga 
qaramay, modellashtirish konsepsiyasi oddiy hisoblanadi. Shennon ta’rifiga ko‘ra, 
«model – bu ob’ekt, tizim yoki g‘oyani, butunlikning o‘zidan farq qiluvchi birorta 
shaklda tasvirlashdir». Tashkilotning sxemasi, masalan, uning tuzilishini 
ifodalovchi modelning o‘zi. Haqiqiy hayotiy vaziyatni soddalashtirish, unga 
nisbatan qo‘llanayotgan modelning asosiy tavsifi deb hisoblanishi mumkin. Model 
uning shakli kamroq darajada murakkab bo‘lgani, unda ishga taalluqli bo‘lmagan 
ma’lumotlar yo‘q qilinishi sababli rahbarning, uning oldida vujudga kelayotgan 
muammolarni bartaraf qilish qobiliyatini oshiradi. Yozilgan vaziyat, ushbu 
ma’noda olinganda, o‘zida haqiqiy hayotiy vaziyatning modelini ifodalaydi. 
Haqiqiy olam bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zaro harakatlanishga urinishlar 
o‘rniga modeldan foydalanish qator sabablar bilan tushuntiriladi: 

ko‘plab tashkiliy vaziyatlarning murakkabligi: tashkilotning haqiqiy olami 
nihoyatda murakkab va aniq muammoga taalluqli o‘zgaruvchilarning haqiqiy soni 
har qanday insonning imkoniyatlaridan ancha ko‘p ekanligi sababli, uni faqat, 
haqiqiy hayotni modellashtirish yordamida soddalashtirish orqali tushunish 
mumkin; 

haqiqiy hayotda eksperimentlar olib borish bilan bog‘langan qiyinchiliklar, 
xususan, katta xarajatlar, shu jumladan moddiy xarajatlarning zarurligi; 

boshqaruvning kelajakka mo‘ljal olganligi: hali mavjud bo‘lmagan, balki 
hech qachon paydo bo‘lmaydigan hodisani kuzatish imkoni yo‘q; modellashtirish – 

---

42 
hozirgi vaqtda kelajak variantlarini ko‘rish va muqobil qarorlarning potensial 
oqibatlarini aniqlashning yagona tizimlashtirilgan usulidir. 
Modellarning turlari va ularni qurish jarayoni. 
Model – bu tadqiqotchi va uning tadqiqot predmeti o‘rtasida joylashgan 
tizimdir. Modellarning quyidagi turlari mavjud: 
Fizik (moddiy) model (bino, uskuna, mashina modeli), matematik (biror-bir 
jarayon, predmetni tavsiflovchi formulalar, ayniyatlar va tengsizliklar tizimi), 
mantiqiy (hodisa, jarayon, predmetni tavsiflovchi tushunchalar tizimi), ijtimoiy-
iqtisodiy formatsiyalar modellari, tuzilmalar, usullar modellari va hokazolar. 
Ularning asosiylarini ko‘rib chiqamiz. 
Fizik model 
ob’ekt yoki tizimning u yoki bu masshtabda kattalashtirilgan yoki 
kichraytirilgan tavsifi yordamida tadqiq etiladigan narsani ifodalaydi. SHennon 
ta’kidlashicha, fizik modelning ajralib turuvchi xususiyati shundaki, u 
“modellashtiriluvchi butunlik” ko‘rinishiga ega.
Fizik modelga misol – muayyan masshtabda bajarilgan zavod chizmasi. 
Bunday fizik model ko‘z bilan idrok qilishni osonlashtiradi va muayyan uskuna 
unga ajratilgan maydon chegarasida jismonan joylasha olishi mumkinligini 
o‘rnatishga yordam beradi. Avtomobilsozlik va aviasozlik korxonalari doim yangi 
harakatlanish vositalarining ma’lum bir tavsiflarini tekshirish uchun ularning fizik 
kichraytirilgan 
nusxalarini 
tayyorlaydilar. 
Ijtimoiy-iqtisodiy 
tizimlarni 
tavsiflaydigan vaziyatlar, odatda fizik modellar ko‘rinishida tasvirlanmaydi. 
Analogli model 
tadqiq etilayotgan ob’ektni – o‘zini haqiqiy ob’ekt kabi 
tutuvchi, lekin bunday ko‘rinmaydigan analogni ifodalaydi. 
Analogli modelga misol – korxona tashkiliy tuzilmasining sxemasi. Uni 
tuzish asnosida, rahbariyat, buyruqlarning o‘tish zanjirlarini hamda alohida 
shaxslar va ularning faoliyati o‘rtasidagi tobelikni tasavvur qilish imkoniyatiga ega 
bo‘ladi. Analogli model, barcha xodimlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar ro‘yxatini 
tuzishga qaraganda, yirik tashkilot tuzilishining murakkab o‘zaro aloqalarini 
ko‘rsatishning birmuncha sodda va samarali usuli bo‘lib hisoblanadi. Shunday 

---

43 
qilib, analogli model vaziyatni yoki uning biror-bir elementlarini tasvirlashi 
mumkin.