Menejmentning tadqiqot usullari

Ekstrapolyasiya
 
(lot. 
extra 
– ustiga va 
polire 
– silliqlash, ishlov berish) – 
xossalar, munosabatlar yoki qonuniyatlarni bir sohadan boshqa sohaga o‘tkazish va 
tarqatish uchun xizmat qiluvchi taomildir. U ko‘rib chiqilayotgan jarayonning 
borishini belgilovchi omillarning o‘zgarmasligi to‘g‘risidagi taxminga asoslangan. 
Boshqaruv vaziyatlari tadqiqotlarida ekstrapolyasiya bashorat qilish usuli 
sifatida 
qo‘llanadi. Usuldan foydalanishdagi cheklovlardan biri shuki, 
ekstrapolyasion bashorat asosiy davrning 1/3 qismidan ko‘p bo‘lmagan 
davomiylikka teng davr uchun olinishi mumkin. Usulning oddiyligi va qo‘llash 
imkoniyati undan o‘rganilayotgan jarayonga ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa (bashorat 

---

47 
qilish parametrlari bo‘lmagan) omillarga tuzatish kiritgan holda yaqin istiqbol 
uchun bashorat qilishda keng foydalanish imkonini beradi. 
Usulning kamchiliklari – o‘tmishdagi salbiy tendensiyalarni kelajakka 
o‘tkazish mumkinligidan, shuningdek bashoratlash ob’ekti rivojlanishidagi 
zamonaviy tendensiyalarni hisobga olish imkoniyatining yo‘qligidan iboratdir. 
Vaziyatni tahlil qilishda ekstrapolyasiya samaradorligini oshirish uchun 
vaziyatning qaysi parametrlari, qaysi sifat ko‘rsatkichlari bashorat qilinishini va 
ular istiqbolda qay darajada o‘zgarishi mumkinligini aniq oydinlashtirish zarur. 
Tadqiqotlar jarayonida ko‘rib chiqilgan vaziyatlardan tashqari quyidagi 
usullar ishlatilishi mumkin: 

O‘lchash usuli 
muayyan o‘lchov birliklarida ob’ektning o‘rganilayotgan 
xossasini sonli baholash imkonini beradi. 

Qiyoslash usuli
o‘rganilayotgan ob’ektning analog (tadqiqot maqsadiga 
qarab etalon, namuna va hokazolar) bilan farqlari yoki umumiyligini aniqlashga 
imkon beradi. 

Abstraksiyalash (mavhumlashtirish) usuli 
o‘rganilayotgan ob’ektning 
ahamiyatsiz xossalaridan xayoliy chetlanish va kelgusida uning eng muhim 
tomonlarini modelda o‘rganishga asoslangan.
 

Tahlil va sintez qilish usuli 
o‘rganilayotgan ob’ektni elementlar, 
munosabatlarga bo‘laklash (tahlil qilish) hamda uning alohida elementlarini 
yagona butunga birlashtirish (sintez qilish)ning turli usullaridan foydalanishga 
asoslangan. 
Vaziyatni tadqiq qilish usullarini tanlash va asoslash uchun maxsus 
metodologik tadqiqotlar olib borish mumkin. 
Metodologik 
tadqiqotlarni maqsadga yo‘nalgan usulardan birini tanlash va 
qo‘llash, mavjud metodikaning prinsipial jihatdan yangi xususiyatlarini ishlab 
chiqish yoki muhim xususiyatlarini aniqlash deb tushunish kerak. Ularning 
xarakterli belgilari quyidagilardan iborat: 

---

48 

aniq usulning ob’ektiv bahosi; 

uning algoritmining yangi muhim xususiyatlarini aniqlash va ularni 
asoslash; 

vaziyatlarni tahlil qilishda salmoqli afzalliklarni beruvchi yangi usulni ishlab 
chiqish; 

taklif etilayotgan prinsipial jihatdan yangi metodik echimning tarixiy meros 
bo‘lib o‘tishi; 

takomillashtirilgan usulning iqtisodiy asosnomasi. Hisob-tahliliy usullar 
nafaqat aniq va ishonchli ilmiy dalillarni, balki matematik hisob-kitoblarni ham 
olishni talab qiladi. 
Boshqaruv vaziyatlari bilan tahliliy ishlash amaliyotida o‘zaro ta’sir 
ko‘rsatuvchi omillarni guruhlash, solishtirish, o‘zaro bog‘langan tahliliy 
ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish, tadqiqot ob’ektiga ayrim omillarning ta’sirini 
eliminatsiya qilish (istisno qilish) keng qo‘llanadi. Ayrim omillarning 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga ta’sirini miqdoriy baholash uchun turli 
hisoblash formulalarini tuzishga, balans usulini qo‘llashga va hokazolar harakat 
qilinadi. Shuningdek ishlab chiqarish va sotsial eksperimentlar o‘tkazish (siyosiy, 
boshqaruv, iqtisodiyot fanlari, psixologiya, sotsiologiya uchun) ham keng 
tarqalgan. Iqtisodiyot tadqiqotlarida eksperimentning ikki asosiy shaklidan 
foydalaniladi: 
1. To‘g‘ridan-to‘g‘ri eksperiment – yo‘llar, usullar va boshqalar guruhini 
sinab ko‘rish shaklida.
2. Sotsiologik tadqiqotlar va shuningdek: 

abstraksiyalash (mavhumlashtirish) usuli 
o‘rganilayotgan ob’ektning 
ahamiyatsiz xossalaridan xayoliy chetlanish va kelgusida uning eng muhim 
tomonlarini modelda o‘rganishga asoslangan. 

tahlil va sintez qilish usuli 
o‘rganilayotgan ob’ektni elementlar, 
munosabatlarga bo‘laklash (tahlil qilish) hamda uning alohida elementlarini 

---

49 
yagona butunga birlashtirish (sintez qilish)ning turli usullaridan foydalanishga 
asoslangan.