Менежментга кириш фанидан маърузалар матни

5.2. Ташкилотнинг ички ва ташқи муҳити
Ҳар бир ташкилотни фаолият юритиши ва ривожланиши маълум бир муҳитда(ички ва ташқи) амалга оширилади. Ташкилот фаолияти фақат муҳит уни амалга оширишга йўл қўйган ҳолдагина бўлиши мумкин. Вақтнинг ҳар қандай пайтидаги ташкилотнинг ҳолати ва фаолияти– унинг ички омилларининг ҳаракати ва ташқи муҳит омилларининг таъсири натижасидир.
Ташкилотнинг ички муҳити унинг ҳаѐтий кучининг манъбаси бўлади. У ўз ичига ташкилотга фаолият юритиш ва замон, вактнинг маълум оралиғида мавжуд бўлиш ва яшаб қолиш имкониятини берувчи салоҳиятни олади. Аммо у агар унинг кераклигича фаолият юритишини таъминламаса, унинг муаммолар ва ҳаттоки ҳалокатининг манбаси бўлиши мумкин.
Бозор муносабатларини шакланишида ташкилот ички муҳитининг ўзгаришлари, уни бозорга мослашиши содир бўлиши керак.
Ташкилотнинг ички муҳити қуйидаги ташкил қилувчиларнинг узвий боғланишидан иборат бўлади (5.3. расм).
5.3. расм. Ташкилот ички ва ташқи муҳитининг омиллари ва ўзгарувчанлари.
-ташкилий тузилма;
-ташкилот ичидаги жараѐнлар;
-технология;
-ходимлар;
-ташкилий маданият.
Ташкилотнинг ташкилий тузилмаси алоҳида бўлинмаларнинг вужудга келган ажратилиши, улар ўртасидаги алоқалар ва бўлинмаларнинг ягона бир бутунга бирлашишини акс эттиради.
Техник воситалар ва уларнинг ташкилот томонидан яратилаѐтган якуний маҳсулотни олиш учун комбинациялаш ва фойдаланиш усулларини
ўз ичига олувчи технолигия менежмент томонидан энг диққатли эътиборнинг предмети бўлади. Бошкарув технологиялари ва улардан самаралироқ фойдаланишни амалга ошириш масалаларини ҳал қилиш керак. Кейинги вақтларда борган сари илғорроқ технологияларни пайдо бўлиши муносабати билан менежментнинг тегишли вазифалари етарлича мураккаброқ ва аҳамиятлироқ бўлиб бормоқда, чунки уларни ҳал қилиш ташкилот учун келажакда жиддий ва ғоятда ижобий оқибатларга олиб келиши мумкин.Шунинг билан бир вақтда улар ташкилотнинг ички хаѐтида салбий жараѐнларга олиб келиши, унинг ташкилий тузилмасини бузиб юбориши, ходимллардаги мотивацияни йўққа чиқариши мумкин.
Ходимлар ҳар қандай ташкилотнинг асоси бўладилар Одамларсиз ташкилот йўқ. Ташкилот фақат унда одамлар бўлгани учун яшайди ва фаолият юритади. Одамлар ташкилотда унинг маҳсулотини яратадилар, ташкилотнинг маданияти, унинг ички муҳитини шакллантирадилар, ташкилотнинг нима эканлиги уларга боғликдир. Шунинг муносабати билан ташкилотдаги одамлар менежмент учун “биринчи сонли предмет” бўладилар.
Ташкилий маданият -бу ташкилот аъзолари томонидан тақсимланадиган энг муҳим бойликлар (номоддий), ниятлар ва белгиларнинг йиғиндисидир.Ташкилотнинг ҳамма ѐққа кириб борувчи ташкил қилувчиси бўлган ҳолда, у ҳам ташкилотнинг ички ҳаѐтига ва ҳам унинг ташқи муҳитдаги ҳолатига кучли таъсир кўрсатади. Ташкилий маданият қуйидаги ташкил қилувчилардан вужудга келади:
 ташкилотни мавжуд бўлишининг маъносини ва унинг ходимлар ва мижозларга муносабатини берувчи фалсафа;
 ташкилот асосланадиган, ва унинг мавжуд бўлиш мақсадларига ѐки ушбу мақсадларга эришиш усулларига тегишли бўлган устивор қадриятлар;
 ташкилот ходимларига тақсимланадиган ва ташкилотдаги ўзаро муносабатлар томойилларини белгилаб берувчи ҳулқ меъѐрлари;
 ташкилотда “ўйин” олиб бориладиган қоидалар;
 ташкилотда мавжуд бўлувчи ва ташкилотда кандай атмосфера мавжудлиги ва ташкилот аъзолари ташқаридаги шахслар билан қандай ўзаро ҳамкорлик қилишларида номоѐн бўлувчи муҳит;
 ташкилотда маълум тадбирларни ўтказиш, маълум ифодалар, белгилар ва ҳ.к.дан фойдаланишда акс эттириладиган ҳулқий урф- одатлар.
Ташкилот ходимлари кўпроқ менежмент томонидан ва хусусан юқори раҳбарият томонидан ишлаб чиқиладиган ва шакллантириладиган ташкилий маданиятнинг манбалари бўладилар Ташкилий маданият ташкилотнинг барча ресурсларини унинг мақсадига эришишга жалб қилишда жуда катта роль ўйнаши мумкин. Аммо мақсадга эришиш йўлига катта тўсиқ ҳам бўлиши мумкин, айникса,у бунинг учун ўзгаришлар ўтказишни талаб қилса.
Шунинг учун менежмент ташкилий маданиятни шаклланиши, қўллаб қувватланиши ва ривожланиши масалаларини ҳал қилинишига катта эътибор қаратиши керак.
Ташкилотнинг ички ҳаѐти кўп сонли ҳар ҳар ҳаракатлар, жараѐнчалар ва жараѐнлардан ташкил топади. Ташкилотнинг тури, унинг ўлчами ва фаолият турига кўра бир хил жараѐнлар ва ҳаракатлар унда етакчи ўринни эгаллашлари, бошқалари ѐ йўқ бўлишлари ѐки кичикроқ ҳажмда амалга оширилишлари мумкин. Аммо ҳаракатлар ва жараѐнларнинг катта турли-туманлигига қарамасдан, вазифавий жараѐнларнинг бешта гуруҳларга ажратиш мумкин, улар ҳар қандай ташкилотнинг фаолиятини қамраб оладилар ва менежмент томонидан бошқарув объекти бўладилар. Улар қуйидагилардан иборат:
 ишлаб чиқариш;
 маркетинг;
 молия;
 ходимларни бошқариш;
 эккаунтинг (хўжалик фаолиятини ҳисобга олиш ва таҳлил қилиш).
Менежмент ташкилотда ўтаѐтган вазифавий жараѐнларни бошқаришни амалга оширади, зарур бўлган ҳолларда, ташкилотнинг ички муҳитини шакллантиради ва ўзгартиради.
Ташкилот бозор муносабатлари шароитларида атроф-муҳит билан ҳар хил ахборотли, ашѐвий жиҳатларда ўзаро ҳамкорлик қилишга қодир бўлган очиқ тизимдан иборат бўлади.
Ташқи муҳит ташкилотни ресурслар билан таъминловчи манба бўлади. Бунда ташкилот ҳам, ўз навбатида, бунинг учун тўлов сифатида ташқи муҳитга ўз фаолиятининг натижаларини бериши керак. Шундай қилиб, ташкилот ташқи муҳит билан доимий равишда ўзаро алмашиш ҳолатида бўлади. У билан алоқа узилиши билан, ташкилот ҳам тугайди. Ташкилотнинг ташки муҳит билан ўзаро ҳамкорлиги мавжуд бўлиш имконияти, ташкилотнинг фаолияти, керакли даражада ички солоҳиятини, ҳамда вужуд- га келган четга чиқаришларни бартараф қилиш ва унга кўрсатилаѐтган хуник таъсирлардан кейин ҳам қуйилган мақсадларга эришишни таъминлайди.
Ташқи омиллар ташкилотлар ичидаги барча омиллар ва жараѐнларга таъсир кўрсатадилар, шунинг билан бир вақтда улар ташкилотларнинг бошқа операцияларига нисбатан кўпроқ даражада релевантли(муҳим)дирлар. Уларни иккита асосий гуруҳларига ажратиш мумкин.
Биринчиси ташкилотлар умумий ташқи муҳитининг омилларини ташкил қиладилар, улар жамият, иқтисодиѐт ва табиий муҳитнинг ҳолатини акс эттирадилар ва бевосита ташкилот билан боғлик эмаслар.
Иккинчи гуруҳга ташкилотларнинг бевосита (ишга доир) муҳити омиллари киради, улар бевосита боғланганлар ва улар билан ўзаро ҳамкорлик қиладилар. Булар истеъмолчилар, етказиб берувчилар, рақиблар, иш бўйича шериклар ва ҳ.к.
Ташкилотнинг ташқи муҳитини турлича таърифлаш мумкин. Масалан, немис олимлари ташқи муҳитни таърифлаш учун “мураккаб” ва “динамик” тушунчаларидан фойдаланадилар.
Ташқи муҳитнинг мураккаблигини таърифларнинг миқдори ва турли-туманлиги билан акс эттириш мақсадга мувафиқдир, уларни ташкилотларни бошқариш жараѐнида ҳисобга олиш зарур.Ташқи муҳитнинг динамиклигини унинг таърифларининг ўзгарувчанлиги билан акс эттириш мумкин. Ёрдамида ташқи муҳитнинг ўзгарувчанлигини баҳолаш мумкин бўлган асосий таъ -рифлар унинг омилларининг тез-тез такрорланиши, миқдори ва мунтазамлигидир.
Ташқи муҳитнинг ташкилотлар фаолиятига таъсир кўрсатувчи омиллари ғоятда мураккаб, бир маъноли бўлмаган ва ўзгарувчандирлар. Бунинг устига, кўрсатиб ўтилган омиллар яқиндан ўзаро таъсир кўрсатувчи ҳолатда бўладилар, улардан бирларидаги ўзгариш бошқаларидаги ўзга- ришларга олиб келади.
Ҳозирги вақтда ташкилотлар(корхоналари)нинг ташқи муҳити ҳаммадан аввал қуйидагилар билан таърифланади:
- катта ноаниқлик;
- динамиклик;
- олдиндан айтиб бўлмаслик;
- мураккаблик;
- баъзи бир ташаббускорлик билан.
Масалан, базавий ташкилотлар(иктисодий фаолиятнинг “Фойдали қазилмаларни қазиб чиқариш”, ”Қайта ишловчи ишлаб чиқариш “, ” электр қуввати, газ ва сувни ишлаб чиқариш ва тақсимлаш” турлари бўйича)нинг 2010 йилда ўтказилган сўровига кўра, бу ташкилотлардаги ишга доир фаолликни чекловчи асосий омиллар қуйидагилардан иборат: ташкилотларнинг пул маблағларини етишмаслиги 35%, ташкилот маҳсу- лотига мамлакат ичидаги етарли бўлмаган талаб 42%, ноаниқ иқтисодий ҳолат 16 %, керакли ускуналарнинг йўқлиги 30%, ташкилот маҳсулотига хориждаги етарлича бўлмаган талаб 18%, ҳамда хорижий ишлаб чиқарувчилар томонидан юқори рақобот 25 %.
Ташкилот-хўжалик юритувчи субъектни нормал ишлашига жиддий тўсиқни яна бири ишга доир ахборотларнинг етарлича бўлмаган ҳажми, ахборот кенглигининг сурункали етказиб беришга битимларни шакллантиришни жудаям қийинлаштиради, хўжалик хатарини оширади ва ишга доир муносабат нафақат қаттиққўллик ва бир маъноликни, балки ўзаро “муроса”, эгилувчанлик ва кўп вариантликни кўллашни талаб қилади.
Замонавий ташкилот яшаб қолиши ва қўйилган мақсадларга эришишни таъминлаш учун атроф- муҳитни ўзгаришларига самарали жавоб қайтариш, мослашишга қодир бўлиши керак. Бунинг учун ташкилот менежменти, ҳаммадан аввал унинг юқори даражаси ташкилотнинг атроф-муҳит билан ўзаро ҳамкорлик қилиш сиѐсатини ишлаб чиқариши ва ўтказиши, ташкилот атрофдаги ҳолатнинг ноаниқлигини пасайтириши, уни атроф-муҳитнинг ўзгаришига мослашишини ривожлантириши керак. Бунда атроф-муҳит билан самарали ўзаро ҳамкорлик ҳам ташкилот ичидаги жараѐнлар ва ҳам ташқи муҳитга таъсир кўрсатиш билан амалга оширилиши керак. Ташкилотнинг атроф-муҳит билан ўзаро ҳамкорлик қилиши стратегияси ташкилотларни бошқаришининг барча жараѐнларини қуриш бурчагининг бошида туриши керак.