"menejment va iqtisodiyot"

omillarga  korxona  faoliyatiga  bog’liq  bo`lgan  hamda  korxona  faoliyatining  turli 
yo`nalishlarini  tavsiflovchi  omillar  mansub  bo`ladi.  Tashqi  omillarga  korxona 
faoliyatiga  bog’liq  bo`lmagan,  biroq  ishlab  chiqarish  rentabelligi  va  daromadning 
o`sish  sur`atiga  sezilarli  ta`sir  ko`rsatishi  mumkin  bo`lgan  omillar  kiradi.    Tahlil 
jarayonida  ichki  va  tashqi  omillarni  aniqlash    samaradorlik  ko`rsatkichlarini  tashqi 
ta`sirlardan  “tozalash”  imkonini  beradi  hamda  korxona  yutuqlarini  ob`yektiv 
baholashda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  O`z  navbatida  ichki  omillar  ham  ishlab 
chiqarish  va  noishlab  chiqarish  omillariga  bo`linadi.  Noishlab  chiqarish  omillari 
asosan  mehnat  va  sotish  sharoitlari,  korxonaning  tijorat,  tabiatni  saqlash  va  shu 
kabi faoliyat turlari  bilan bog’liq bo`ladi.  Ishlab chiqarish omillari esa foydaning 
shakllanishida  ishtirok  etuvchi  ishlab  chiqarish  jarayonining  asosiy  elementlari  - 
mehnat  predmetlari  va  vositalari  hamda  mehnatning  o`zi  -  mavjudligi  va  ulardan 
foydalanishni  aks ettiradi. 
Xo`jalik  faoliyatini  amalga  oshirish  jarayonida  mahsulot  ishlab  chiqarish, 
sotish  va  foyda olish bilan bog’liq bo`lgan korxonalarda bu omillar o`zaro aloqada 
va bir-biri  bilan  chambarchas bog’liq bo`ladi. 
Rentabellikning  mohiyatini  faqat  foyda  shakllanishini  tahlil  qilish  asosida 
ochib  berish  mumkin.  Korxona  mahsulotni  sotish    natijasida  o`z  xarajatlarini 
qoplashdan tashqari foyda ham olgan taqdirda rentabelli  hisoblanadi. 
Rentabellik  ko`rsatkichlari  korxona  faoliyati  qanchalik  foyda  keltirishini 
ko`rsatadi. 
Bu 
ko`rsatkichlar 
moliyaviy 
hisobotning 
ichki 
va 
tashqi 
foydalanuvchilarda  qiziqish  uyg’otib,  korxona  resurslaridan  foydalanish 
samaradorligi  hamda  uning  investitsiyalarni  jalb  qilish  qobiliyatini  aniqlaydi. 
Xususiy  yoki  qarzga  olinuvchi  kapitalning  rentabelligi  korxonaga  mablag’lar 

---

88 
 
kiritishning 
rentabelligini 
tavsiflovchi 
asosiy 
ko`rsatkichlardir. 
Bu 
ko`rsatkichlarning  iqtisodiy  turlanishi  (interpretatsiyasi)  yaqqol  ko`zga  tashlanadi: 
sarflangan  har  bir  so`m  qarzga  olingan  (xususiy)  kapitalga  necha  so`m  foyda 
to`g’ri  keladi  (hisob-kitoblarda  korxonaning  balans  yoki  sof  foydasidan 
foydalanish  mumkin). 
Rentabellikni  zamon  va  makon  qoidalariga  ko`ra  tahlil  qilishda  asosli 
xulosalarga  kelish  uchun zarur bo`ladigan  uchta xususiyatni  inobatga olish zarur.